яго недзе ў цёмным мiргаценнi сцен i стрэх, а ён усё стаяў. Высокая постаць яго цямнелася наводшыбе за колькi крокаў ад лесу. Ён пасля паволi падаваўся ў свой бок, нiколi не познячыся ў сваю мярлогу. Дзень назаўтра праходзiў нi доўга нi коратка - iшоў, як iшоў у рабоце, а вечарам Бушмар зноў iшоў праз лес.
У той памятны для некаторых вечар Амiля была такая, як i кожны раз маленькая, блiзкая. Яна нават больш, як заўсёды, праседзела ў яго на каленях, але ўжо, калi ён памкнуўся давесцi яе да самага дому, яна сказала скрозь прынадны смех:
- Я адна перабягу, а ты iдзi.
Звярыная трывога ўкалола яго. Ён, як з помстаю, да болi сцiснуў яе пальцы; яна аж закрычала цiха. Ён сцiснуў руку ёй яшчэ мацней.
- Бяжы, - як бура, дыхнуў ён.
I сам пайшоў, але злосная трывога не пакiдала яго. Як на тое ўсё роўна iшлося. З паўдарогi ён вярнуўся ў вулiцу i прыпынiўся каля знаёмай хаты. Праз акно ён убачыў, як Амiля стаяла ля стала i моцна смяялася. У хаце чулася мужчынская польская мова. Нешта яго цюкнула. Ён падбег да акна з двара i ўбачыў з другога боку стала паляка з афiцэрскiмi нашыўкамi на зялёным салдацкiм сурдуце. Бушмаравы вочы ў той жа момант зажмурылiся, губы сцiснулiся.
Па вулiцы хадзiла колькi жаўнераў. З сваiмi польскiмi няспрытнымi жартамi яны зазiралi ў вокны, дзе былi дзяўчаты. Бушмар пайшоў на прыгуменне i сеў на бярвеннях. Быў ён тут нядоўга. Забразгалi дзверы, i дзве постацi пайшлi паволi на вулiцу. Бушмар краўся следам. Ён чуў, як паляк дробна сыпаў кавалерскiмi жартамi, а Амiля, як шамкамi, звiнела вясёлым смехам i пробавала адказваць нешта, падрабляючыся пад польскую мову:
- Цепер позна...
- Панна мувi 'цепер' - хо-хо!
Паляк сам рагатаў i ўсё трымаў за руку Амiлю. Бушмар следам за iмi выйшаў за апошнюю хату. У галаве яго стукала кроў, ён трымаў у зубах губу i краўся ззаду. Стараўся даслухаць гаворкi. Тут яму зноў прыйшлося прыпынiцца i стаць пад дрэвам, паляк доўга трымаў Амiлю, пасля павёў назад у вулiцу. Яна ўсё смяялася, весела i гуллiва. Бушмар iрваўся падбегчы да iх. Нарэшце яна зноў пайшла з iм з вулiцы. Так Бушмар прастаяў доўга. I што больш за ўсё страсянула яго, гэта Амiлiн смех, такi бесклапотны, шчыры, вясёлы. I гэтакi ж знаёмы яму.
Бушмар цярпеў i дачакаўся канца. Было з палавiна ночы, калi ён убачыў паляка аднаго. Той iшоў дарогаю, мiнаючы ўбаку лес. Бушмар паўз лес абабег кругам i пайшоў насустрач.
- Хто? - гукнуў паручнiк.
- Чалавек! - гукнуў у адказ Бушмар, падняў угару рукi i стаў так на дарозе.
Паручнiк падышоў, трымаючыся за рэвальвер.
- Сконт?!
Бушмар як стаяў, кiнуўся наперад i грунуў кулакамi паручнiку ў грудзi. Той адно звiўся Бушмару пад ногi i духу не ўказаў.
Можа б, i не лiшне ўзялi б на падазронасць Бушмара, каб ён праз дзён два недзе не знiк з дому. Назаўтра пасля забойства паручнiка знайшлi пасярод дарогi, i следства пачало трэсцi кожную хату. Былi i ў Бушмара, але нiчога не даводзiла яго вiнаватасцi, хiба толькi што сляды на снезе зварочвалi з дарогi на яго хутар. Але ж слядоў было шмат, i цi мала куды i чаго ходзяць людзi напрамiк, каб карацей было? Аднак жа ён доўга не сядзеў дома. Калi на трэцi дзень з'явiлiся, каб забраць яго, у хаце знайшлi адну мацi. Яна енчыла i стагнала, што Лявон паехаў да стрэчнага брата i вернецца дзён праз чатыры, бо брат жыве далёка, вёрст за трыццаць, 'таксама на арэндзе ў найяснейшага князя'. Яе перацягнулi колькi раз нагайкаю i дапыталiся, дзе жыве той Лявонаў брат. Арыштаваная Амiля расказала ўсё, як гадзiн за тры да развiтання з польскiм афiцэрам яна бачылася з Бушмарам, а пасля 'бавiлася ў хаце i на вулiцы з панам паручнiкам'. Праз месяцаў два яе выпусцiлi, а Бушмара i ў брата не знайшлi - счуўшы бяду, ён там застаўся прыхоўвацца.
Так справа дацягнулася да польскага адыходу, тады ён i вярнуўся. На адыходзе палякi хутар яго паскублi, дый так мацi пачала рашаць гаспадарку, бо не было сiлы ўпраўляцца адной.
Нiкому Бушмар нi ў чым не прызнаўся, нават самой Амiлi, якая пасля прыйшла была сама да яго бледная i трывожная. За ласкавы i нявольнiцкi зiрк яе вачэй ён тады ж адвярнуўся ад яе.
- Не я забiў, - адказаў ён i мацеры.
I мацi з таго была ўпэўнена, што сын яе не вiнаваты. Час прайшоў, i пра цёмнае здарэнне толькi калi- нiкалi ўспамiналi людзi. На Бушмара ж, можна сказаць, нiхто i не думаў цяпер.
Другi раз Амiля прыйшла была да яго ўжо нейк пад восень. Незвычайная для яе, нездаровая смеласць была ў вачах яе. Узбуджанасць прыкметна была ў ёй надзвычайная.
- Я прыйшла запытацца ў цябе, Лявон.
- Пытай.
Ён чуць-чуць паказаў зубы ад штучнага смеху.
- Цi iсцi мне замуж? Да мяне адзiн сватаецца.
- Калi добры чалавек трапляецца, дык iдзi.
У яе была трохi надзея на нейкi iншы адказ яго, пасля ж гэтага яна прыкусiла губы i пайшла шпарка. Ён упэўнiў сябе, што добра зрабiў, напусцiў на сябе весялосць, выбраўся на пару дзён да таго самага стрэчнага брата. Цяпер ён увесь аддаўся аднаўленню сваёй паскубленай гаспадарскай мярлогi.
Амiля ж, можа, i на злосць Бушмару, паслухала яго рады. Чалавек знайшоўся не кепскi. Яна пайшла замуж праз месяцаў чатыры пасля апошняга свайго прыходу да Бушмара. Ад гэтага замуства яна нарадзiла сына.
IV
Бушмарава мацi яшчэ больш аслабела. Сярод ночы ён вымасцiў сядзенне ў возе i паехаў па брата. У полi як мае быць асталёўвалася вясна. Раннiя гаспадары пачыналi скародзiць.
Апаўночы было ў полi цёмна i холадна-парна. Бушмар выбiраўся з лагчын паволi. Паўз дарогу бялелi каморнiцкiя тычкi i межавыя слупы - яшчэ без самога гаспадара Бушмара вёска адцiснула яго да самага лесу i ўрэзалася ў яго паплавы.
Ужо ў наступныя днi пасля прыходу свайго ён спробаваў не паддавацца, але гаварыў ён толькi з самiмi суседзьмi - мець дачыненне да начальства, хоць i да самага малога, было для яго горш усялякай пакуты. Ён тады пачынаў заiкацца ад жадання выказаць усё як ёсць разам. Блытаў словы, нарэшце змаўкаў i пачынаў спачатку.
- Чаму гэта залезлi сюды? - сыпаў ён злоснаю гаворкаю i паказваў рукой на лес.
- А як жа? На тое абрэзка, - адказалi яму.
- Чаму гэта? - зноў перапытваў ён.
Маўчалi.
- Чаму гэта? Што, у мяне лiшняе ёсць, цi што? Можа, вы i на той бок лесу палезеце?
- Можа, i палезем.
- Хто арэнду плацiў, а хто палезе! Чаму гэта?
З братам яны прыехалi ў наступную ноч. Зноў бялелi каля дарогi межавыя слупы i тычкi.
- О, - паказаў рукой Бушмар.
- Але, - адказаў брат.
Больш яны нiчога пра гэта не гаварылi i ўехалi ў лес моўчкi.
Брат быў вельмi падобным да Лявона, але ростам быў яму, высокаму, па плячо ўсяго. Бушмар падстрыгаў вусы, а гэты падкручваў iх стрэлкамi ў бакi. Гаварылi яны адзiн з адным мала i без слоў вельмi добра разумелi адзiн аднаго.
Назаўтра зусiм парушыўся звычайны ход жыцця ў Бушмаравай сялiбе. Папаўднi Бушмару давялося iсцi ў вёску прасiць людской дапамогi. Сёй-той потым прыйшоў з вёскi. Прыйшоў стары Вiнцэнты, што ўмеў на памяць усялякую касцельную адправу. Труну рабiлi самi Бушмары, а Вiнцэнты малiўся з кантычак - пераспяваў колькi разоў 'анёл панскi' i 'Здровась Марыя', пасля труну ўдвух Бушмары завезлi ў мястэчка пад касцёл. Вярнулiся позна, а назаўтра сышлiся ўсе ў Бушмаравай чыстай хаце на жалобны абед. Вiнцэнты прыйшоў з жонкаю, за гаспадыню была Амiля. Бушмар дастаў людзям выпiць, перад абедам Вiнцэнты зрабiў жалобную адправу - заспяваў зноў 'анёл панскi', усе падцягалi. Нават сам Бушмар падаваў свой, як з-пад зямлi, голас.
Спачатку быў цiхi настрой. Бушмараў брат, расчулены i ўзлагоджаны, успомнiў свайго хлапчука:
- Бывала, адна ўцеха была, прыедзеш дадому, распрагаеш каня, а ён пад нагамi трэцца, памагаць лезе. Часамi i крыкнеш на яго, i ўшчунеш, калi пасваволiць, але як памёр, дык сам палез бы лёг на яго месца, абы
