Францыi i Англii, цi не. Думкi яго блытаюцца, i ён пытае:
- На якi ражон?
- Вось галава! - крычыць са смехам Хама. - Гэта так гаворыцца...
- А! - адказвае, зразумеўшы, Тодар. - Гэта значыцца...
- Гэта значыцца, - крычыць Хама, - што i ў iх там ёсць голавы. Думаеш, ты разумнейшы за Францыю i Англiю?!.
- Не дуры маёй галавы, - махае рукою Тодар, зусiм ужо збiты з панталыку, i хутчэй адыходзiцца ў другую старану. Але 'палiтыка' не сцiхае, бо на яго месца становiцца трэцi 'палiтык' - Антонi Вельскi. Сваiм салодзенькiм, высокiм галаском ён цягне:
- Не можа быць, каб 'протчыя дзяржавы' не ўступiлiся. Вунь Мордух крывы ўчора прыехаў з Вызны, дык гаварыў, што там чутно...
- А ў Бiблii, дзядзька, пра гэта нiчога не чутно? - нi з сяго нi з таго пытае Сучок.
'Палiтыка' канчаецца несцiхаемым рогатам.
II
Вясковых прыйшло на сход усяго чалавек дваццаць, а з хутароў i дробных фальваркаў, якiя былi вакол вёскi, сабралася людзей у два разы больш.
Адчынiў сход член валiспалкома, ён жа i член валасной камячэйкi Мiкалай Козiч, малады чалавек, гадоў пад дваццаць два, з шырокiм i белым брытым тварам.
На кожным кроку свайго жыцця ён стараўся як-небудзь выдзелiцца з масы другiх людзей, хоць, к вялiкаму свайму гору, у глыбiнi сваiх думак i не мог лiчыць сябе лепшым, разумнейшым за другiх.
Гэта прымусiла яго ў свой час пайсцi ў партыю; цяпер ён быў загадчыкам валаснога аддзела асветы.
Ён насiў доўгiя валасы, нiжэй вушэй, бо лiчыў гэта прыкметай чалавека, не падобнага да ўсiх, чалавека, якi жыве 'духоўнаю працаю', як сам ён гаварыў.
Пад пахаю яго вечна быў партфель. Валасны аддзел асветы не мог напоўнiць яго дзелавымi паперамi, i загэтым ён клаў у яго старыя газеты, розныя непатрэбныя кнiгi i iнш., усё дзеля таго, каб партфель быў поўны, цяжкi i тоўсты на выгляд.
На сходах шкрабаў воласцi Козiч любiў граць ролю начальнiка, гаварыў кароценькiя прамовы, нават часам важна кратаў i гладзiў свой шчуплы жывот.
Насiў ён чорнае палiто з поясам.
Адчынiўшы сход, ён стаў гаварыць прамову.
Не думаючы аб тым, што яго слухаюць людзi ў аблезлых кажушках, рваных халатах, падчас босыя цi ў лапцях, ён, як гарохам, стараўся сыпаць труднымi, нiкому, нават яму самому, не зразумелымi славечкамi... Яму гэта было вельмi трудна, бо вялiкага запасу такiх слоў не было, i яму прыходзiлася часта самому прыдумаць iх.
Мiж iншым ён сказаў: 'У сельсавеце павiнен дамiнiраваць пралетарскi элемент'. Гэта яму вельмi спадабалася, i ён захацеў яшчэ колькi разоў паўтарыць гэта, але, як на тую бяду, забыўся, як гэтае сказанае iм слова выгаварваецца. Сказаць жа гэта проста, звычайнымi словамi, ён не хацеў, каб не паказацца простым чалавекам, i, ужо не думаючы, ён паўтарыў: 'У сельсавеце павiнен дамонаваць пралетарскi элемент'. А потым яшчэ раз уздумаў паўтарыць i сказаць яшчэ лепш: 'дамiнаць'.
- Слухай, - запытаў Тодар у Хамы, - што гэта ён кажа, якi гэта элемент павiнен замiнаць у сельсавеце?
- А цi я ведаю! - цiха адказаў Хама.
- А пра што гэта ён гаворыць? - у сваю чаргу запытаў Тодара Фабiян Свiнкоўскi.
- А чорт яго ведае.
- Ну, а ты ж слухаеш!
- А ты не слухаеш?
- Я нiчога не разбяру.
- А думаеш, я лепшы разбiрайла?
- А цi не ўсё роўна вам, - абазваўся Хама, - мы чаго прыйшлi?! Сельсавет выбiраць! Ну, дык вось i чакай, пакуль кончаць, усё роўна без гэтае казкi не абыдзецца, як нi круцi. Сядзi вось сабе цiха, калi мухi не кусаюць. А потым, як кончыць сваю гэтую 'казань', дык выберам сельсавет i пойдзем дамоў.
- Праўду ка'аш, - згадзiўся Грыгор Шамяцiла i стаў пыхкаць люлькаю.
А тым часам Козiч гаварыў. Ён падымаў рукi ўгару, запускаў пальцы ў валасы i праводзiў iмi ада лба к самаму карку, прыдумоўваў, як бы харашэй злажыць рукi перад носам, калi блiснуць вачыма.
Канчаючы прамову, ён падняў палец угару i ўгледзеў, што кiпець на iм нейкi зрабiўся нягладкi i цёмны. I тут жа ўспомнiў, што ў хутаранскае вучыцелькi-пападзянкi ногцi заўсёды нейкiя блiшчастыя i падрэзаны востранька.
'Трэба будзе заўтра i мне свае так падрэзаць, - падумаў ён. - Але чым яна iх так шлiфуе?..'
Думаючы гэта, ён пакiнуў гаварыць i з хвiлiну памаўчаў. А кончыўшы i сеўшы, ён доўга яшчэ думаў, як, будучы на яго месцы, лепш падрэзваць ногцi востра цi кругла.
А потым ужо, у канцы сходу, у яго блiснула думка: 'Трэба будзе другi раз у такiх выпадках паглядзецца ў люстэрка - як выглядае пасля прамовы мой твар'.
После Козiча стаў гаварыць другi член валасной камячэйкi - Кастусь Курганец.
Адзеты ён быў у блiшчасты, новы скураны фрэнч, сядзеў у касматай, з вушамi, шапцы. Сказаў ён кароценькую прамову, у якой паўтарыў усё тое, што сказаў Козiч. У канцы свае прамовы ён нарысаваў схему органаў улады, ад сельсавета да ЦВК.
Гаварыў ён проста, звычайным языком, так, як гаварыў заўсёды дома.
Усе з цiкавасцю слухалi, а iншыя, каб лепш пачуць, падышлi блiжэй к сталу. Скончыў ён так:
- Старайцеся выбiраць людзей савецкiх, бедных, якiя б маглi працаваць на агульную карысць. Выбiрайце людзей разумных.
- Але, - сказаў сабе пад нос Юлiк Карнавух, - выбераш тут савецкiх людзей, калi iх тут ёсць не больш як чалавек пятнаццаць. Найдзi папрабуй сярод хутаранскiх 'ягомасцяў' хоць аднаго савецкага?! А нашы дурнi сядзяць сабе дома чакаюць, 'як будуць людзi iсцi'...
- Называйце, таварышы, кандыдатаў! - сказаў Кастусь Курганец.
Не паспеў ён яшчэ змоўкнуць, як пачалi ўжо 'выстаўляць' кандыдатаў:
- Гаронiм Цурубалка! - крычалi з аднаго боку.
- Данiель Кiралейза! - чулася адтуль жа.
- Тодар Грыб, - крычалi з другога боку.
- Мацвей Сцепанец!
- Янка Галубовiч!
- Няма iх на сходзе!
- Хвёдар Казёл!
- Няма на сходзе!
- Хама Скрут!
- Сучок!
- Фабiян Свiнкоўскi!
- Цiха, таварышы, не ўсе разам. Не гаварыце гуртам.
- Цурубалка, Кiралейза! - закрычалi зноў хутаранцы. - Свiнкоўскi, Мiхал Папсуй!
Курганец падняўся, падняў руку, каб зрабiць цiха, i сказаў:
- Усякi, хто назваў свайго кандыдата, павiнен сказаць аб iм некалькi слоў, чаму ён яго назваў, хто ён такi ёсць.
I вось пачалi гаварыць.
Кiралейзу 'выставiў' Цурубалка, Цурубалку - Кiралейза. I абодва яны аказалiся людзьмi 'разумнымi, сталымi, добрымi гаспадарамi, людзьмi, якiя нiколi нi з кiм не сварацца'.
Пра Фабiяна Свiнкоўскага сказаў адзiн шляхцiц-хутаранец, што ён чалавек 'богабаязны i справядлiвы'.
Хама Скрут аказаўся чалавекам 'добра граматным', а Тодар Грыб 'добрым палiтыкам', i абодва яны - самымi бяднейшымi людзьмi ў вёсцы.
Як толькi Фабiян Свiнкоўскi назваў вясковага Мiхала Папсуя 'чалавекам патрэбным у сельсавеце',
