непамерная чорная пашча Ліхалесся. Хобіт сядзеў і думаў, думаў і сядзеў, пакуль галава ледзь не разарвалася, а што толку? Пярсцёнак нябачнасці — рэч цудоўная, аднак яго на чатырнаццаць пальцаў не хопіць. Усё ж, як вы, напэўна, здага-даліся, спосаб выратаваць сяброў ён знайшоў.
Аднойчы, як звычайна швэндаючыся ды вынюхваючы, Більба даведаўся пра вельмі цікавую рэч: чароўная брама не была адзіным выхадам з палацу! Пад ім цякла рака, якая тро-шачку далей на Усход далучалася да Лясной Ракі — акурат за доўгім схілам, куды выходзіла пячора. Там, дзе рака выходзіла з-пад гары, была другая, рачная брама. Каменная столь даходзіла амаль да самай вады, з яе можна было спускаць краты, якія і не дазвалялі нікому прайсці або праплысці тут. Але краты часта ўздымалі, бо рачной брамай няспынна карысталіся. Калі б хто-небудзь з'явіўся там, ён бы ўбачыў цёмны грубы тунель, які ішоў да самага сэрца гары. У адзіным месцы, дзе тунель пра-ходзіў пад пячорамі, яго столь была прарэзаная і зачыненая вялізным дубовым люкам. А люк той адчыняўся наверх, да каралеўскіх кладовак, застаўленых мноствам, мноствам бочак і бочачак. Лясныя эльфы (а асабліва кароль) вельмі любілі віно, а вінагрон у тых мясцінах не рос. Віно, як і іншыя тавары, даво-дзілася везці здалёк, ад эльфавай радні з Поўдня, ці з людскіх вінагроннікаў у далёкіх землях.
Хаваючыся за адной з найвялікшых бочак, Більба і высветліў пра люк ды ягонае прызначэнне. Падслухоўваючы ды пад-шнырваючы, даведаўся ён ад каралеўскіх пакаёўцаў, як віно і іншыя тавары дастаўляліся па зямлі ці па рэках да Доўгага Возера. Здавалася, там яшчэ жылі людзі, і нават няблага. Горад яны пабудавалі на мастах пасярод возера, каб бараніцца ад ворагаў, а асабліва ад цмока з Гары. 3 Азёрнага Гораду бочкі прыганялі ўверх па Лясной Рацэ. Часта бочкі проста звязвалі ў адно нак-шталт вялізнага плыта, ды цягнулі ці веславалі іх супраць плыні. Часам бочачкі грузілі на баржы.
Калі бочкі спусташаліся, эльфы кацілі іх да люка, адчынялі яго і рачную браму, скідвалі. I яны плылі сабе, падскокваючы ды куляючыся. Плылі далёка, пакуль не даплывалі за ўсходні край Ліхалесся, дзе ад берага адыходзіла доўгая каса. Туды бочкі прыбівала плынню, там іх збіралі, звязвалі ды скіроўвалі зноў да Рачнога Гораду, што знаходзіўся непадалёк месца, дзе Лясная Рака ўлівалася ў Доўгае Возера.
Нейкі час Більба сядзеў ды разважаў пра рачную браму, ці можна выкарыстаць яе, каб выратаваць сяброў, і нарэшце прыйшоў у ягоную галаву адчайна дзёрзкі план.
Увечары вартавыя прынеслі вязням ежу ды патэпалі прэч, забраўшы паходні з сабою і пакінуўшы ўсё ў паўнюткай цемры. А потым Більба пачуў, як каралеўскі дамараднік пажадаў ачольцу варты «дабранач».
— А да таго — ці не хочаш ты са мною глынуць новага вінца, якое толькі што прывезлі? — запытаў ён. — Пойдзем, пакаштуеш глыточак-другі. Сёння ўначы мне працы — безліч, каморы чыс-ціць ды бочкі катаць, так што давай вып'ем крыху, каб праца падалася лягчэйшай.
— Добра! — рассмяяўся ачольца варты. — Пачастуемся! Трэба ж высветліць, ці прыдатнае новае віно да каралеўскага стала. Сёння вялікае свята ды баляванне, нягодна было б прынесці туды што-небудзь дрэннае.
Пачуўшы гэткае, Більба ажно задрыжэў ад узбуджэння, бо вось яна, удача, самы час выпрабаваць свой адчайны план. Ён пракраўся за двума эльфамі, пакуль тыя зайшлі ў маленькі па-койчык і селі за стол, а на стол паставілі два вялізныя келіхі з віном. Хутка эльфы прьшяліся піць ды смяяцца. I тут Більба пашанцавала проста неверагодна. Трэба надта моцнае віно, каб прымусіць ляснога эльфа дзяўбці носам, але ж гэтае віно, вера-годней за ўсё, было найлепшага гатунку вялікіх садоў Дарвініёна і прызначалася зусім не для простых салдатаў ці пакаёўцаў — толькі для каралеўскай вячэры, і піць яго належала маленькімі чарачкамі, а не куфлямі.
Вельмі хутка ачольца пачаў дзяўбці носам, паклаў галаву на стол ды заснуў. Дамараднік пэўны час яшчэ размаўляў ды смяяўся сам з сабою, не заўважыўшы, што застаўся сам-насам, але хутка і ягоная галава схілілася да стала, і бразь — галава побач з келіхам, а сам спіць, ды храпіць да таго ж. А ў пакойчык праслізнуў хобіт.
Вельмі хутка ачольца быў пазбаўлены ключоў, а Більба з усёй магчымай хуткасцю нёсся па калідоры да гномавых камораў. Звязка надта адцягвала руку, і сэрца хобітава скакала недзе ў пятках, бо, хоць ён і меў на пальцы пярсцёнак, ад бразгання ды ляскання ключоў чары дапамагалі не надта. Небараку Більба аж калаціла ад страху.
Першымі адчыніў ён Балінавы дзверы і зачыніў іх зноўку, як толькі гном выйшаў. Вы можаце сабе ўявіць, здзіўлены быў Балін нязмерна, і хоць рады быў выбрацца з непрыемнай маленькай каменнай каморы, не стрымаўся, і пажадаў тут жа пачуць, якім чынам, як, куды і што Більба збіраецца рабіць, і шмат чаго яшчэ.
— Часу няма! — сказаў хобіт. — Спяшайся за мной, і ўсё! Трэба трымацца разам і не дазволіць нікому адстаць ці заблукаць. Уцякайма разам, альбо зусім не ўцякаем, і гэта наш апошні шанец. Калі знойдуць, мне і думаць не хочацца, куды вас кароль запіхне з кайданамі на руках (і на нагах у дадатак). Калі ласка, не трэба спрачацца, пойдзем!
Вось так і пайшлі ад дзвярэй да дзвярэй, пакуль не сабраліся дванаццацёра — даволі нязграбныя ды неслухмяныя, бо цёмна ж было навокал, дый праседзелі доўгі час у каморах амаль у нерухомасці. Більбава сэрца кожны раз сустракалася з пяткамі, калі гномы стукаліся адзін аб аднаго ў цемры, буркацелі ці шапа- целі. «А каб іх, нязграбаў!» — сказаў ён сам сабе. Але ўсё ішло добра, на вартавых не натрапілі. I не дзіва, бо якраз гэтай ноччу ў лесе ды ў залях наверсе адзначалі вялікае восеньскае свята, і практычна ўсе падданыя караля весяліліся.
Нарэшце, пасля доўгіх бадзянняў дабраліся да Торынавай каморы, схаванай далёка і глыбока, аднак, на шчасце, побач з кладоўкамі і выратавальным люкам.
— Клянуся! — сказаў Торын, калі Більба прапанаваў яму выходзіць і далучацца да сяброў. — Як і звычайна, Гэндальф меў рацыю. Неблагі ж узломшчык з вас атрымаўся, калі надышоў час! Упэўнены, мы ўсе заўсёды будзем удзячныя вам за дапамогу. Але што далей?
Більба ўбачыў, што надышоў час растлумачыць свой план, але ж не зусім быў упэўнены ў тым, як гномы паставяцца да такой задумы. I не дарма баяўся, бо гномам план зусім не спадабаўся. Яны ўголас забурчэлі ды заспрачаліся. нягледзячы на небяспеку.
— Нас паб'е ды раструшчыць, мы патонем ці ўвогуле костак не збяром! — мармыталі яны. — Мы думалі, табе да галавы прыйшло нешта разумнае, калі ўжо здолеў руку на ключы на-класці. Вар'яцкая ідэя!
— Ну добра! — сказаў крыху раззлаваны і вельмі па-крыўджаны Більба. — Вяртайцеся ў свае ўтульненькія каморы, я вас зноў зачыню, ды сядзіце там ціхутка, пакуль не прыдумаеце новы план — але ж наўрад ці я яшчэ калі здолею здабыць ключы. Зразумела, калі ўвогуле будзе жаданне іх здабываць.
На гэта пярэчыць не было чым, і гномы супакоіліся. Вядома ж, у рэшце рэшт яны зрабілі менавіта тое, што прапанаваў хобіт, бо відавочна немагчыма было знайсці шлях да верхніх заляў, прабіцца вонкі ды адчыніць замкнёную магіяй браму. I ў прахо-дах няма сэнсу бадзяцца ды буркацець, пакуль эльфы не заў- важаць ды не зловяць. Таму гномы пакраліся за хобітам да ніжэйшых кладовак. Мінулі дзверы, за якімі ачольца варты й дамараднік задаволена храпелі ды шчасліва ўсміхаліся адзін адному. Дарвініёнскае віно прыносіла глыбокія і захапляльныя сны. Відавочна, раніцай твар ачольцы меў іншы выраз, хоць Більба і пракраўся да яго ды добрасардэчна прывесіў ключы зноў да ягонай папругі.
— Хоць трошачкі дапаможа небараку пазбегнуць турботаў, — сказаў сам сабе спадар Торбінс. — Неблагі хлапец, і да вязняў ставіўся някепска. Дый эльфаў азадачу. Палічаць, пэўна, што гномы карысталіся вельмі моцнай магіяй, каб прайсці праз за-чыненыя дзверы ды знікнуць. Знікнуць! Варушыцца трэба спрыт-ней, каб гэткае атрымалася на самай справе!
Баліну даручылі назіраць за ачольцам ды дамараднікам і папярэдзіць, калі тыя пачнуць варушыцца. Астатнія рушылі ў суседні пакой, дзе і быў люк. Часу заставалася — драбок. Як Більба ведаў, хутка якім- небудзь эльфам загадаюць сысці й дапамагчы дамарадніку скінуць пустыя бочкі ў раку. Бочкі гэтыя ўжо пасталі ў чаканні шэрагамі пасярэдзіне пакою. Некаторыя былі з-пад віна, і ад тых карысці не было — паспрабуй адчыніць іх без грукату і шуму, а тым больш зноўку зачыніць! Але некаторыя былі з-пад яблыкаў ці алею, ці іншых рэчаў, што завозіліся ў каралеўскі палац.
Хутка адшукалі трынаццаць дастаткова прасторных бочак, у якіх змясціўся б гном. Гномы пазалазілі ў іх і адразу ж пачалі хвалявацца пра штуршкі ды біццё аб сценкі, хоць Більба і на-магаўся, як толькі мог (і як час дазволіў), каб знайсці ім салому і яшчэ што мяккае і запакаваць усіх як утульней. Нарэшце, дванаццаць гномаў былі запакаваныя па бочках. 3 Торынам давялося павазіцца, бо ніяк ён не мог прыладзіцца да сваёй бочкі, варушыўся, круціўся ды бурчэў, нібы вялізны сабака ў надта малой кануры. А Балін, які прыйшоў
