Заўтра нас паглыне морак. Толькі б мая краіна дажыла да той пары, калі зноў заднее! Што трэба зрабіць, каб выратаваць яе? Як знайсці адпаведнае рашэнне? Яно ўпіраецца ў супярэчнасць. Неабходна выратаваць духоўную спадчыну, бо іначай загіне дух народа. Неабходна выратаваць народ, бо без гэтага загіне спадчына. Логікі, не могучы знайсці словы, якія прымірылі б гэтую супярэчнасць, гатовы будуць ахвяраваць альбо душой, альбо целам. Мне начхаць на логіку! Я хачу, каб мая краіна і духам і плоццю дажыла да той пары, калі зноў настане дзень. Каб дзейнічаць дзеля шчасця маёй радзімы, я павінен кожнае імгненне імкнуцца да гэтага ўсёй сілай маёй любові. Мора абавязкова знойдзе сабе шлях туды, куды скіраваны яго напор.
Я ні на хвілю не сумняваюся ў выратаванні. Цяпер я лепей разумею сляпога, які прастуе да агню. Калі сляпы прастуе да агню, значыць, у ім узнікла патрэба ў агні. Агонь ужо кіруе ім. Калі сляпы шукае агонь, значыць, ён ужо знайшоў яго. Скульптар ужо стварыў свой твор, раз ён пацягнуўся да гліны. Гэтаксама і мы. Нас грэе цяпло нашых повязяў — вось чаму мы ўжо пераможцы.
Наша супольнасць ужо адчуваецца намі. Каб згуртавацца ў ёй, нам спатрэбіцца знайсці ёй моўнае ўвасабленне. А гэта ўжо запатрабуе намаганняў свядомасці і мовы. Але, каб зберагчы непарушнай аснову нашай супольнасці, мы павінны стаць глухія да шантажу, да пастаянна зменлівых слоўных пастак. I найперш за ўсё мы не павінны выракацца таго, што неаддзельна ад нас.
Вось чаму, вярнуўшыся з палёту над Арасам і, як мне здаецца, шмат што ў палёце зразумеўшы, я самотнічаю ў начной цішыні, прыпёршыся да плота, і выкладаю сабе элементарныя правілы, якім ніколі не здраджу.
Бо калі я неаддзельны ад сваіх, я ніколі не адракуся ад іх, што б яны ні ўчынілі. Я ніколі не стану вінаваціць іх перад пабочнымі асобамі. Калі я змагу ўзяць іх пад абарону, я буду абараняць іх. Калі яны абняславяць мяне, я затаю гэта ў самым сэрцы і прамаўчу. Што б я ні думаў тады пра іх, я ніколі не выступлю сведкам абвінавачання. Муж не пойдзе з хаты ў хату расказваць суседзям, што яго жонка распусніца. Гэткім чынам ён не ўратуе свой гонар. Бо жонка ягоная неаддзельна ад ягонага дома. Няславячы яе, сабе ён не прыдбае пашаны. I толькі аднойчы прыйшоўшы дадому, ён мае права даць выйсце свайму гневу.
Вось чаму я не знімаю з сябе адказнасці за паражэнне, якое не раз яшчэ змусіць мяне адчуць сябе ў паніжэнні. Я неаддзельны ад Францыі. Францыя выхавала Рэнуараў, Паскаляў, Пастэраў, Гіёмэ, Ашэдэ. Яна выхавала адначасова і тупіц, і палітыканаў, і здраднікаў. Але, мне здаецца, было б занадта ёмка — абвяшчаць сваю салідарнасць з аднымі і адмаўляць усялякае дачыненне да іншых.
Паражэнне расколвае. Паражэнне руйнуе выпеставанае адзінства. Нам гэта пагражае смерцю: я не буду садзейнічаць такому расколу, ускладваючы адказнасць за разгром на тых маіх суайчыннікаў, якія думаюць іначай, чым я. Падобныя спрэчкі без суддзяў ні да чаго не вядуць. Мы ўсе былі пераможаны. Я быў пераможаны. Ашэдэ быў пераможаны. Ашэдэ не ўскладвае адказнасць за паражэнне на іншых. Ён мяркуе так: «Я, Ашэдэ, неаддзельны ад Францыі, я быў слабы. Францыя, неаддзельная ад мяне, Ашэдэ, была слабая. Яе слабасць была маёй слабасцю». Ашэдэ выдатна разумее, што, калі ён адарве сябе ад сваіх, ён уславіць толькі аднаго сябе. Але тады ён перастане быць Ашэдэ, неаддзельным ад свайго дома, ад сваёй сям'і, ад сваёй групы, ад сваёй айчыны. Ён будзе ўсяго толькі Ашэдэ, блукаючы ў пустыні.
Калі я падзяляю ганьбу майго дома, я магу падзейнічаць на яго лёс. Ён неаддзельны ад мяне, як я неаддзельны ад яго. Але, калі я не прыму на сябе ягонай ганьбы, мой дом, кінуты на волю лёсу, загіне, а я пайду адзін, укаранаваны славай, але яшчэ болей непатрэбны, чым мярцвяк.
Каб быць, трэба спачатку ўзяць на сябе адказнасць. Усяго некалькі гадзін таму я быў сляпы. Мне было горка. Але цяпер я разважаю больш цвяроза. Я адмаўляюся вінаваціць іншых французаў, раз я адчуваю сябе неаддзельным ад Францыі, і я не разумею, як Францыю можа вінаваціць свет. Кожны нясе адказнасць за ўсіх. Францыя была адказная за ўвесь свет. Францыя магла б паказаць свету прыклад, які з'яднаў бы яго. Францыя магла б паслужыць сувязным звяном для ўсяго свету. Калі б Францыя зберагла водар Францыі, праменнасць Францыі, яна стала б усяму свету аплотам супраціўлення. 3 цяперашняга дня я адмаўляюся ад сваіх папрокаў у адрас свету. Калі ў яго бракавала душы, ягонай душой павінна была стаць Францыя — гэта быў яе доўг перад самой сабой.
Францыя магла б аб'яднаць вакол сябе астатнія краіны. Мая група 2/33 гатова была змагацца спачатку на баку Нарвегіі, потым на баку Фінляндыі. Што ўяўляла сабой Нарвегія і Фінляндыя для нашых салдат, нашых унтэр-афіцэраў? Мне заўсёды здавалася, што, самі таго не ўсведамляючы, яны згаджаліся памерці за нейкі водар каляднага свята. Ім мроілася, што за ўратаванне гэтага водару варта ахвяраваць жыццём. Калі б мы сталі калядамі для ўсяго свету, свет мог бы знайсці ў нас свой паратунак.
Нам не ўдалося ўвасобіць у сабе духоўную еднасць людзей усяго свету. Калі б мы зрабілі гэта, мы выратавалі б і свет, і саміх сябе. Мы не пасілілі гэтага. Кожны ў адказе за ўсіх. Адказвае толькі кожны ў паасобку. Толькі кожны ў паасобку адказвае за ўсіх. Да мяне ўпершыню пачынае даходзіць адна з таямніц рэлігіі, што спарадзіла духоўную культуру, якую я лічу сваёй: «Ускласці на сябе груз грахоў чалавека…» I кожны ўскладае на сябе груз усіх грахоў усіх людзей.
XXV
Ці можна ўгледзець у гэтым філасофію слабасці? Сапраўдны палкаводзец той, хто бярэ на сябе ўсю адказнасць. Ён прызнаецца: «Я пацярпеў паражэнне». Ён не кажа: «Мае салдаты пацярпелі паражэнне». Сапраўдны чалавек гаворыць менавіта так, як сказаў бы Ашэдэ: «Я ў адказе за ўсё».
Я разумею, што такое пакора. Яна не тоесная прыніжэнню. Яна — сама крыніца дзеяння. Калі ў намаганні апраўдаць сябе, я тлумачу свае няшчасці ліхім лёсам, я падпарадкоўваюся ліхому лёсу. Калі я тлумачу іх здрадай, я падпарадкоўваюся здрадзе. Але калі я бяру ўсю адказнасць на сябе, гэтым самым я адстойваю чалавечыя магчымасці. Я магу ўздзейнічаць на лёс таго, ад чаго я неаддзельны. Я — адна з часцінак супольнасці людзей.
Такім чынам, ува мне нехта ёсць, з кім я змагаюся, каб расці. I мне быў неабходны гэты цяжкі палёт, каб я мог выявіць у сабе асобу, з якой я змагаюся, і аддзяліць яе ад чалавека, які вырастае ўва мне. Не ведаю, які ён, гэты ўзніклы перада мною вобраз, але я думаю: асоба — гэта ўсяго толькі шлях. Чалавек, які выбірае шлях, — вось што самае галоўнае.
Мяне ўжо не здавальняюць палемічныя ісціны. Навошта вінаваціць асобы? Яны толькі шляхі і раздарожжы. Я ўжо не магу тлумачыць замярзанне маіх кулямётаў нядбайствам службоўцаў, а бяздзейнасць саюзнікаў — іхнім эгаізмам. Паражэнне, канечне, выяўляецца і ў банкруцтве сякіх-такіх асоб. Але ж чалавека лепіць духоўная культура. I калі культуры, да якой я адношу сябе, пагражае небяспека з-за банкруцтва асоб, дык я маю права запытацца у сябе, чаму яна не вылепіла іх інакшымі.
Любая духоўная культура, як і любая рэлігія, абвінавачвае сама сябе, калі яна жаліцца на адсутнасць энтузіязму ў сваіх прыхільнікаў. Гэта яе абавязак — натхніць іх. Гэтаксама, калі яна скардзіцца на нянавісць праціўнікаў. Яе абавязак — захапіць іх сваім вераваннем. А між тым мая культура, якая некалі даказала, што можа выстаяць перад любымі нягодамі і ўспалымняць сваіх апосталаў, зламаць лютасць ворагаў, вызваліць прыгнечаныя народы, сёння не здолела ні натхніць людзей, ні захапіць іх сваім вераваннем. Калі я прагну зразумець, дзе караняцца прычыны майго паражэння, калі я хачу і спадзяюся ўваскрэснуць, мне перш за ўсё неабходна набыць тую крыніцу духоўных сіл, якую я страціў.
Бо духоўную культуру можна параўнаць з пшаніцай. Пшаніца харчуе чалавека. Але і чалавек у сваю чаргу клапоціцца пра пшаніцу, адвяваючы ў свірне зерне. I запас зерня зберагаецца, як спадчына, ад ураджаю да ўраджаю.
Мне недастаткова ведаць, які гатунак зерня я хачу вырасціць, каб узышоў менавіта гэты гатунак. Калі я заклапочаны, каб выратаваць вызначаны тып чалавека — і ягоныя магчымасці, — я павінен выратаваць прынцыпы, якія фарміруюць яго.
