Калі ж я збярог вобраз маёй духоўнай культуры, то я ўжо не бачу асноў, на якіх яна ўзводзілася. Сёння я раптам раблю адкрыццё, што словы, якімі я дагэтуль карыстаўся, ужо не адлюстроўваюць сутнасці. Так, я прапаведаваў Дэмакратыю, не падазраючы, што не даводзіў людзям звод непарушных маральных законаў, а толькі выказваў добрыя пажаданні. Я хацеў, каб людзі былі братамі, вольнымі і шчаслівымі. Канечне. А хто ж з гэтым не згодзіцца? Я ўмеў сказаць, якім павінен быць чалавек. А не кім ён павінен быць.
Я выказваўся, не ўдакладняючы значэння слоў, пра супольнасць людзей. Як быццам духоўная атмасфера, якую я меў на ўвазе, не была плёнам своеасаблівай яе структуры. Мне здавалася, што гаворка ідзе пра натуральную відавочнасць. Але натуральнай відавочнасці не існуе. Фашысцкае войска ці гандаль рабамі гэта таксама нейкая чалавечая супольнасць.
Я жыў у чалавечай супольнасці ўжо не як яе стваральнік. Я карыстаўся выгодамі пануючага ў ёй міру, яе цярплівасцю, яе працвітаннем. Я нічога не ведаў пра яе, апрача таго, што я яе жыхар. Я жыў у ёй як рызнічы ці як брамнік. Гэта значыць, як паразіт. Гэта значыць, як пераможаны.
Такія пасажыры карабля. Яны карыстаюцца караблём, але нічога не даюць яму ўзамен. У прытулку ўтульных кают, па-за якімі ім хоць трава не расці, яны праводзяць свой вольны час. Яны нічога не ведаюць пра цяжкую работу шпангоўтаў, якія стрымліваюць вечны напор вады. Ці ж маюць яны права скардзіцца, калі бура на трэскі пашкуматае іхні карабель?
Калі асоба вырадзілася, калі я пераможаны, на што мне скардзіцца?
Ёсць нейкая агульная мера вартасцей, якімі я хацеў бы адзяліць людзей маёй духоўнай культуры. Ёсць краевугольны камень той асаблівай супольнасці, якую яны павінны стварыць. Ёсць першааснова, ад якой некалі пайшло ўсё: і карані, і ствол, і голле, і плады. Што ж гэта за першааснова? Гэта магутнае зернейка, кінутае ў глебу, на якой вырастаюць людзі. Толькі яно можа зрабіць мяне пераможцам.
Мне здаецца, я шмат што зразумеў за гэтую маю незвычайную ноч у вёсцы. Вакол мяне нейкая дзівосная цішыня. Самы нязначны гук, як музыка звона, поўніць усю прастору. Усё стала вельмі блізкае мне. I гэтае жаласлівае бляянне авечак, і тое далёкае акліканне, і скрып прычыненых некім дзвярэй. Быццам усё гэта адбываецца ўва мне самім. Я павінен неадкладна ўхапіць сэнс гэтага пачуцця, пакуль яно не знікла…
Я думаю: «Усё гэта абстрэл над Арасам…» Яго снарады прабілі нейкую абалонку. Мусіць, цэлы гэты дзень я рыхтаваў у сабе прытулак для Чалавека. Я быў усяго толькі бурклівы аканом. Усяго толькі асоба. Але вось з'явіўся Чалавек. Ён проста ўладкаваўся на маё месца. Ён паглядзеў на бязладны натоўп і ўбачыў народ. Свой народ. Чалавек — агульная мера для гэтага народа і для мяне. Вось чаму, калі я вяртаўся ў авіягрупу, мне здавалася, што мяне прыцягвае цяпло вялікага кастра. Маімі вачыма глядзеў Чалавек — Чалавек, агульная мера для ўсіх маіх таварышаў.
Ці не знак гэта часам? Я амаль гатовы паверыць у прыкметы… Усё гэтай ноччу нібы ўступіла ў маўклівую змову. Кожны гук дасягае мяне як нейкі адрасаваны мне заклік, адначасна і выразны, і незразумелы. Я слухаю, як ноч напаўняюць нечыя спакойныя крокі…
— Гэй! Добры вечар, капітан!..
— Добры вечар!
Я не ведаю гэтага чалавека. Гэтак аклікаюць адзін аднаго лодачнікі пры сустрэчы на рацэ.
I мяне зноў агарнула загадкавае пачуццё роднаснасці. Чалавек, які пасяліўся ўва мне сёння, не перастае распазнаваць сваіх. Чалавек — агульная мера для ўсіх народаў і рас…
Той, хто аклікнуў мяне, вяртаўся дадому са сваім клункам клопатаў, думак і ўяўленняў. Са сваім асабістым, затоеным у душы набыткам. Я мог бы падысці да яго і загаварыць. На светлай вясковай вуліцы мы абмяняліся б якімі-кольвечы ўспамінамі. Гэтак абменьваюцца скарбамі купцы, калі сустракаюцца ў дарозе з далёкіх астравоў.
Калі сярод людзей маёй духоўнай культуры нехта мысліць іначай, чым я, ён не толькі не абражае мяне гэтым, а, наадварот, — узбагачае мяне. Аснова нашай еднасці — Чалавек, які вышэй кожнага з нас. I таму нашы спрэчкі па вечарах у групе 2/33 не толькі не шкодзяць нашаму братэрству, але, наадварот, мацуюць яго: бо нікому ж з нас нецікава слухаць уласнае рэха або глядзецца ў люстэрка.
Аднолькава пазнаюць сябе ў Чалавеку і французы Францыі, і нарвежцы Нарвегіі. Чалавек нітуе іх у сваім адзінстве і адначасова, не пярэчачы сабе, памагае росквіту таго непаўторнага, што ўласціва кожнаму з гэтых народаў. Дрэва таксама выяўляе сябе ў кроне, якая не падобна на карэнне. I калі ў Нарвегіі пішуць казкі пра снег, калі ў Галандыі вырошчваюць цюльпаны, калі ў Іспаніі імправізуюць фламенка, усё гэта ўзбагачае Чалавека, які жыве ў кожным з нас. Вось, магчыма, чаму мы, лётчыкі з групы 2/33, хацелі змагацца за Нарвегію…
I вось цяпер мне здаецца, што я набліжаюся да завяршэння маёй доўгай вандроўкі. Я не адкрываю нічога новага, але я нібы ачынаюся ад сну і наноў бачу ўсё тое, на што ўжо даўно перастаў глядзець.
Мая духоўная культура заснавана на кульце Чалавека ў паасобнай асобе. Вякамі яна імкнулася выявіць Чалавека, падобна таму, як яна вучыла бачыць храм у кучы камення. Яна прапаведавала Чалавека, які вышэй паасобнай асобы…
Бо Чалавек маёй духоўнай культуры не вызначаецца паасобнымі людзьмі. Наадварот, людзі вызначаюцца ім. У ім, як і ў любой Сутнасці, маецца нешта такое, чаго не могуць вытлумачыць элементы, якія ствараюць яе. Храм ёсць нешта зусім іншае, чым проста нагрувашчанне камення. Храм — гэта геаметрыя і архітэктура. Не каменне вызначае храм, а, наадварот, храм узбагачае каменне сваім асаблівым сэнсам. Ягоныя камяні узвышаны тым, што яны — камяні храма. Самыя разнастайныя камяні служаць яго адзінству. Нават страхавідныя каменныя пудзілы і тыя ўдзельнічаюць у агульным гімне храма.
Але я спакваля забыўся пра маю ісціну. Я пачаў меркаваць, што Чалавек ёсць сукупнасць людзей, як Камень ёсць сукупнасць каменьчыкаў. Я атаясаміў храм са звычайнай кучай камянёў, і неўпрыкмет спадчына маёй духоўнай культуры знікла. Неабходна ўзнавіць Чалавека. Ён — сутнасць маёй культуры. Ён — аснова маёй Супольнасці. Ён — крыніца маёй перамогі.
XXVI
Лёгка стварыць парадак у грамадстве, на падпарад-каванні кожнага члена вызначаным правілам. Лёгка выхаваць сляпога, які пакорна падпарадкоўваўся б па-вадыру альбо Карану. Але наколькі цяжэй вызваліць чалавека, навучыўшы яго панаваць над сабой.
Што азначае «вызваліць»? Калі ў пустыні я вызвалю чалавека, які нікуды не імкнецца, чаго варта будзе ягоная свабода? Свабода існуе толькі для некага, хто некуды імкнецца. Вызваліць чалавека ў пустыні, значыць, абудзіць у ім смагу і паказаць яму дарогу да калодзежа. Тады толькі ягоныя дзеянні набудуць сэнс. Няма сэнсу вызваляць камень, калі не існуе сілы прыцягнення. Бо вызвалены камень не рушыць з месца.
Мая духоўная культура імкнулася пакласці ў аснову чалавечых адносін культ Чалавека, які стаіць вышэй адзінкавай асобы, каб паводзіны кожнага ў адносінах да самога сябе і да іншых не былі сляпым падпарадкоўваннем законам мурашніка, а зрабілася свабодным праяўленнем любові.
Нябачныя сілы любові вызваляюць чалавека. Мая духоўная культура імкнулася зрабіць з кожнага чалавека Пасланца аднаго і таго ж уладара. Яна разглядвала асобу як шлях ці праяўленне волі таго, хто вышэй яе; яна давала ёй свабоду ўзыходжання туды, куды імкнулі яе сілы прыцягнення.
Я ведаю, адкуль паходзіць гэтае сілавое поле. Вякамі мая духоўная культура праз людзей сузірала Бога. Чалавек быў створаны па абліччу і падабенству божаму. I ў чалавеку шанавалі Бога. Людзі былі братамі ва Хрысце. Гэты водбліск Бога надаваў кожнаму чалавеку неад'емную вартасць. Адносіны чалавека да Бога выразна акрэслівалі абавязкі кожнага перад самім сабою і перад іншымі.
Мая духоўная культура — спадкаемніца хрысціянскіх каштоўнасцей. Каб лепей зразумець архітэктуру храма, я задумаюся, як ён збудаваны.
