Гэта сапраўды не была казка. Хіба што абставіны былі другія. І Шчалканаў, па тону сказанага, зразумеў, што гэта не казка, паверыў.
— Ну вось. А тут трынды-бярынды, бліны жаруць, снахачы-смаркачы. Недзе там усё ёсць, хоць бы ў Казані, дзе грыбы з глазамі, як ядуць, то плачуць слязамі. А тут Хлюст. Недзе — град Кіцеж. А тут мамаі ахотнарадскія грызікаў вуцюжаць… Гэх, чынчаль-мінчаль, жаўцякі для прыслугі — рыжыкі для сябе — пробель для цешчы.
Ён прыскокваў:
— Пасля лазенкі сам-та груздочкаў з лучком ды з масліцам абажаець. Куды как добра… Ікоркай-це на вербнае пабалавацца, хрысціянску-це душу з'еўшы.
— Што гэта ты па-чалавечы не гаворыш?
— Разрашаем сабе ў благавешчанне рыбкі пакушаць… Багадзельню-це абкраўшы, вялікі пост у благачэсціі правесці.
— Ты што?
— Абрыдла мне ўсё, — сказаў Шчалканаў. — Жывадзёрня багатыроўская бацьку майму належала — абрыдла. Усё абрыдла. Жыццё толькі пакуль сваё не абрыдла — і за гэта, за тое, што ад Хлюста вызваліў, — дзякуй. Але і яно неадменна гады праз два абрыдне.
Голас Шчалканава быў глухі.
— І тады я нешта дзікае зраблю. Зарэжу каго-небудзь, ці што. А сам пайду ў тракцір, чай піць. І прыйдзе па мяне хажалы: «Аляксандар Канстанцінавіч, цябе ведзь велена ўзяць». — «На». — «Не, ты лепей сам». — «То не перашкаджай чалавеку чай піць». І выдую пры ім тры самавары, хаця чаю гэтага бачыць не магу. А потым скажу: «Хрэн з вамі, падлы замаскварэцкія, хадзем, абрыдла ўсё».
Алесь не ведаў, што чалавек, які ішоў побач з ім, літаральна так і зробіць, так і разыграе ўсё праз пару год. Але ён бязмерна паверыў шчырасці, якая прагучала ў словах Шчалканава.
— Не дуры.
— Я тады разумнейшы ва ўсім гэтым горадзе буду… Гэх, вось сёння было жыццё!… Па абету, значыць?
— Па абету.
— Спадобіўся, значыць, і Шчалканаў… У-ух, сокалы залётныя!
Яны выйшлі на паляну, на якой ляжалі салдаты пад аховай Кірдуна.
— Гэй, кіслая воўна! — Шчалканаў мацаў вузлы на руках і нагах. — Не варушыцца, не качацца, да раніцы не крычаць. Хто закрычыць — самма-лічна прырэжу.
Браў з рук Кірдуна анучкі і спрытна заторкваў кожнаму рот.
— Вось так, ляжы, разумны… Не бойсь, Чухлама…
Унтэр, калі да яго дайшло, вылаяўся цяжкім, зацяжным матам.
— Ну-ну, — сказаў Шчалканаў. — Ай, малайчына! Вылайся яшчэ — да раніцы не давядзецца.
Сапраўды, пачакаў, пакуль той вылаецца, і толькі потым заторкнуў рот і яму.
…Пайшлі з паляны ўтрох. Кірдун імкнуўся трымацца ў баку ад Шчалканава. А той ішоў, нібы з яго вынялі ўсе косткі, абмякла шоргаў нагамі па траве.
І толькі калі падышлі да схаваных у гушчары троек, раптам ажывіўся:
— А тваіх няма.
— У гушчары сядзяць, — сказаў Алесь.
— І правільна. Зараз я гэтых новавяскоўцаў адклічу.
Свіст аддаўся над дарожкай. Той, пасля якога коні падаюць на калені.
Кірдун заціснуў вушы. А Шчалканаў заварочаў суздальскімі вачыма, засмяяўся:
— Вось яно як. Хлопцы, сюды!
Новавяскоўцы скочылі з козлаў, ламіліся патроху праз гушчар.
Падышлі. Сталі каля Алеся, Шчалканава і Кірдуна.
Алесь глядзеў на рыжага Міхалку Сямёнаўскага, на Ваську Снапа, на ўсіх іншых, якія ледзь не пазбавілі яго жыцця, а сёння сумленна дапамаглі зрабіць смяротна небяспечную справу.
— Ну вось, чынчаль-мінчаль, — сказаў Шчалканаў. — Што зроблена, тое зроблена. Цяпер справа наша старонняя. Цяпер нам у тракцір пад назвай «А я ўвесь час тут». У «Воўчую даліну». Нічога мы не бачылі, нічога не чулі.
— Там Хлюст, — сказаў Міхайла.
— Хлюсту грошы ў зубы, а нож у бок… І вось яшчэ што: калі нехта пачне выхваляцца, я яму сам Хлюстаў падаруначак паднясу.
— Глядзі, як бы нам табе не давялося такога гасцінчыка даваць, — усміхаючыся, сказаў Сноп.
Шчалканаў выпраміўся.
— Не будзе гэтага, андроны… Ну, хадзем.
— Чакайце, хлопцы, — сказаў Алесь.
Ён дастаў грошы.
— Бярыце яшчэ па пяцьдзесят.
— За што? — спытаў Сноп.
— За тое, што ў тым яры мяне не дабілі, — сказаў Алесь. — Падзяка, так бы мовіць.
Новавяскоўцы зарагаталі. Узялі. Пагойдвалі галовамі.
Алесь працягнуў крэдытку Шчалканаву. Але той раптам уздыхнуў і мякка адвёў Алесеву руку.
— Не.
— Чаму?
— А я жаўцякоў для прыслугі купляць не збіраюся… Абет ёсць абет…
Задуменна пакруціў галавою.
— Гэх, казанскі! Вось гэта жыццё!… Ну, казанскі, цалавацца не будзем, а то яшчэ ненарокам кусану за тое, што сваім жыццём жывеш… Не жыццё ў цябе, казанскі, а Кіцеж… А руку дай…
Князь і разбойнік падалі адзін аднаму рукі. Шчалканаў нейкім адчайным, сутаргавым рухам сціснуў Алесеву руку. Потым рэзка адкінуў.
— Усё. Бывай, казанскі.
І пайшоў не азіраючыся. Новавяскоўцы рушылі за ім. Нізкае сонца зырка гарэла за імі, і яны здаваліся не постацямі з плоці і крыві, а проста цёмнымі сілуэтамі, выразанымі з кардону: рухомыя лялькі з тэатра ценяў.
Зніклі. Кірдун і Алесь павярнуліся і пайшлі да коней.
Скручаная папараць. Салатная пад сонцам трава. Толькі тут Алесь адчуў, як яму не хапала ўсе гэтыя гадзіны Андрэя Кагута. Ён мусіў стрымлівацца, каб усё было лепей, ён быў у гэтыя часы не проста чалавек, не брат і не друг, а галава. Ён не мог пасадзіць вызваленага ў брычку і — махнуць да ўсіх д'яблаў.
…А людзі між тым выйшлі з лесу і стаялі ля запрэжак. І сярод усіх Алесь, усё паскараючы крокі, убачыў Андрэя, які стаяў нерухома, быццам адмовіліся слухацца ногі, і толькі недарэчна гладзіў сябе па грудзях.
— Вось і я, — сказаў Алесь. — Вось і я, братка…
Быў поплаў, і на ім звінеў голас… Былі ловы, калі чалавек з гэтым голасам перавозіў цераз Дняпро Галінку Кахно… Быў бунт, калі гэты голас умаўляў Кандрата… Быў кірмаш, на якім гэты голас спяваў Алесеву песню… Было Балота, на якім білі пугай чалавека з такой падобнай патыліцай.
І вось перад ім стаяў чалавек з сінімі вялізнымі вачыма, са змучанай, добрай, амаль жаноцкай усмешкай. Друг, брат, дарагі чалавек.
— Алесь, А-лесь, — сказаў Андрэй.
Ён зрабіў крок, і ногі рухаліся ўсё яшчэ ненатуральна, хаця ён быў пераапрануты ў запасны Алесеў гарнітур.
Абдымаючы адзін аднаго, яны маўчалі. І сярод усіх, здаецца, не плакалі толькі яны.
…Колы спачатку скакалі па карэннях на лясной дарозе, потым прашалахцелі праз шлях, потым каціліся полем, потым — ужо ў змроку — шалёна калаціліся па байраках і каранях на дарозе ў Ізмайлаўскім звярынцы.
Імкнуліся насустрач дрэвы. Веснія зоры гарэлі ў галлі. А два чалавекі ў задняй брычцы ўсё яшчэ маўчалі. І гэтае маўчанне было маўчаннем такой блізкасці, якая рэдка бывае між людзьмі.
І толькі калі блізкая была ўжо лапцеўская падстава, Андрэй раптам сказаў:
