— Двух рэчаў не забуду, Алесь. Таго, што ты сёння зрабіў, і яшчэ двара Бутырскай турмы.
— Мо не трэба?
— Трэба. Апошні раз. Каб ведаў. Потым ужо не буду.
— Ну, — сціснуў у цемры ягоную руку Алесь.
— Разумееш, двор. І тут вежа. А ў ёй, кажуць, Ямелька Пугачоў сядзеў.
Голас Андрэя раптам пачаў зрывацца.
— Я не Пугач. Я маленькі чалавек. Мы ўсе маленкія людзі. Давалі б нам зямлю араць ды спяваць сваё не перашкаджалі. Я араў. Усё жыццё араў. І аднойчы заспяваў. І атрымалася: я — Пугач. Атрымалася: досыць заспяваць.
— Песня, брат, была не з мірных.
— Ведаю. Для іх. А мне што? Ну няхай яна для іх нямірная. А мне што?! Для мяне, для цябе, для яго ёсць у той песні зло? Няма. То што нам да іхняга гневу?!
Ён скрыгануў зубамі.
— Мы гаспадары. Не салдаты, а мы. Дык што нам ад іхняга гневу? Чаго яны прыйшлі. Хто іх клікаў? Што ім да маёй песні?… А мяне вывелі ў двор. Барабаны б'юць. Кірушка з пугай куражыцца: «Гэй, бульба, ану, заспявай».
— Ён быў падкуплены.
— Пэўна так. Бо астатнія з першага ўдару ранялі галаву. Але крычаць прымусіць — гэтага яму хацелася. «Спявай, бульба катаржная, спявай». А я маўчу. Я ўвесь этап маўчаў… Адвязалі мяне ад кабылы, адвялі ў клетку. Вядуць, а ў Кірушкі вочы крывёю наліліся. Кажа вартавому: «Шкадую, што звязаўся тут з адным. Спяваць не хоча, то хай бы маўчаў давеку». Замкнулі мяне, і тут я прытомнасць ад ганьбы страціў. А потым усю ноч сяннік зубамі кусаў. Мяне іначай як у бойцы не білі. Не б'юць у нас дзяцей.
— Бачыш, — сказаў Алесь, — была б стайня, то, можа, і прывык бы. І як гэта мой прадзед Акім з дзедам Вежам так схібілі? Ай-я-яй!
— То гэтага я не забуду. Не забуду я гэтага, Алесь.
— Нічога, — сказаў Загорскі. — Цяпер ужо нядоўга.
РАЗДЗЕЛ Х
Вечарам наступнага дня Алесь ехаў з Рагожскай на Смаленскую заставу. Дзіўны, упершыню за многія месяцы, спакой валодаў ягонай душою. Усё было зроблена. Зброя была закуплена. Уцекачы раніцай паспяхова селі на цягнік (пасля «лапцеўскай» падставы Алесь не шкадаваў грошай на коней, узятых з пастаялых двароў). Яны вылезуць з яго недзе ў Дне і пойдуць дабірацца да Прыдняпроўя ямскімі коньмі.
Усё было зроблена. І разам з заспакаеннем у душы жыла пустэча.
Разам з Алесем сядзеў у брычцы Чыўін. Сумна глядзеў, як схілялася за дамы сонца. Маўчаў. І толькі часам звяртаўся да Лебедзя, што ляжаў на дне брычкі і драмаў, паклаўшы на Алесевы ступакі трачаную молем галаву.
— Сабака, ты сабака й ёсць. Паглядзеў бы на першапрастольную апошні раз бачыш. Будзеш там сабе па траўцы зялёнай бегаць ля веткаўскіх скітаў — шчасце тваё.
Макар на козлах толькі галавою круціў.
— Тваё жыццё скончана, як маё… А ўсё ж пад канец падыхаеш. А вось гэтаму сукіну ўнуку — гэтаму шчасце…
Шчанюк, падораны Багатыровым, ехаў на запятках, разам з багажом, у прасвідраванай скрыні.
— Гэтаму — радасць. І не будзе ён на запечатленныя нашы алтары глядзець. І не будзе ён бачыць усёй гэтай брыды. Бугаёў яму не цкаваць, на «скверным» двары не жэрці. А што яму? Бог яму несмяротнай душы не даў. Сабака сабака ёсць.
Алесь пакасіўся на яго і зразумеў, што стары пакутліва крыўдуе.
— Дзяніс Авакумыч… Вось дзівак… Кіньце вы… Я ж вас ніколі не забуду.
— Гэх, князь, забудзеце. Усё чалавек забывае. Дый я сам вінаваты. Дазволіў сабе прывязацца. А для старога такая штука — рэч недаравальная.
Хмыкнуў.
— Паехаў бы я з вамі на Ветку.
— То паедзеш… Сапраўды, паедзеш…
— Позна. У Рагожскай мая сям'я, у Вавілоне гэтым маё нараджэнне. У ім і мая смерць.
Усе маўчалі. Алесь глядзеў на захад, які палымнеў над гэтым горадам пакуты, і ўспамінаў.
Цёмныя вуліцы… Раскоша «сіці»… Закасцянелыя ад пыхі барскія палацы… Ялейныя і тлустыя, як свінні, манахі на Нікольскай… Страшны смурод Зараддзя… Лахманы… Увесь гэты бедны, азвярэлы ад голаду і цемры народ… Мумія «цара-фараона» пад гнілым снегам… Будачнікі са сталамі на галовах… Слепакі пад мурамі Крамля.
Нават напалеонаўскі пажар не выпаліў усяго гэтага. На папёлах вырасла тое самае свінства, прыгнёт, карупцыя, агульная прадажнасць.
Куды ж падзецца ад усяго гэтага? Які яшчэ гэтаму Вавілону потрэбен пажар?
Жанчына з мятлой… Страшныя скаргі «бубнаўскай дзіркі»… «Воўчая даліна» з яе трупамі… Паддзячыя, якім аддадзена ў рукі правасуддзе і літасць… Дагамейскі прынц, які крычыць аб справядлівасці на невядомай мове, і простыя, якія крычаць аб тым самым, але іх ніхто не разумее.
Брычка каціла Васкрэсенскай плошчай. Барва ляжала на будынках: слабая — на белым будынку ўрадавых устаноў, цякучая — на струменях водаразборнага фантана, крывавая — на мурах Крамля.
Эшафот на Балоце. Калясніца, што паўзе да яго. Твар гарадскога ката. Мядзведзі з выкалатымі вачыма. Знемагаючы бык, што ідзе насустач сонцу.
Алесь пачуў гукі песні, і яму здалося, што ён трызніць. Не, памылкі не было. Каля чырвонага струменя вадамёта стаяў стары ў белай світцы і магерцы. На плячы ў яго вісела віцебская валынка. Пад нагамі, абутымі ў поршні, ляжалі два медзякі. Узвёўшы вочы, стары спяваў.
— Гэх, — раптам сказаў Макар, — валынка ды гудок, сабяры наш дамок. Саха ды барана, разарылі нашы дама. Спыніць, ці што, княжа?
— Спыні.
Брычка стала. Выцягнуты, увесь белы ў бездакорна чыстай світцы, белы, як дзед Кагут у белым садзе, белы, як той лірнік, ля якога яны пазнаёміліся з Кастусём, стары спяваў:
Алесь схіліўся і паклаў яму на валынку тры рублі. Што ён мог?
У запляваных, прасякнутых горам, подласцю, прыгнётам і крывёю мурах білася, знемагаючы, крынічка песні. Стары спяваў, як уся гэтая зямля, начыста, яшчэ пры нараджэнні, пазбаўленая шчасця.
Алесь сціснуў плячо Макара, каб той ехаў. Гора і гнеў душылі яго. А за спіною білася, паміраючы, палонная песня.
…За заставаю развітваліся. Макар пераступаў з нагі на нагу, муляўся. Потым ціха сказаў:
— А шкада, што я не ў вас. — І раптам усміхнуўся: — Во, княжа, што яшчэ здарылася. Этап нейкія чэрці ўчора раніцой разбілі, сакалінцы катаржныя. Усіх чыста паразвязвалі ды параспускалі. А салдат хапіліся толькі сёння, апоўдзень. Пачалі шукаць — усе чыста звязаныя.
— Гэта цікава, — сказаў Алесь. — І невядома, хто зрабіў.
— А чорт яго ведае. Галоўнае, выгоды ніякай. Замотаныя нейкія. Проста так, відаць, з азарства.
— Спаймалі кагосьці?
— Спаймай іх… Гэта ж паўтара дня мінула ці яшчэ больш. У тых, відаць, ад страху крылы павырасталі. Цяпер між імі і тым месцам сама меней сотня вёрст.
— Бывай, Макар. Я рад.
Макар адышоў.
— Ну, давай, — сказаў Чыўін. — Давай я цябе нашым… Рагожскім.
Перахрысціў двуперсна.
— І ведаеш… Ты тады гэтым… неграм — і за мяне. І за мяне, сынок. За алтары запечатленныя. За ўсю нашу рагожскую старую веру.
