лясны пажар, разнеслася па ферме страшная навiна. Банкноты фальшывыя! Фрэдэрык атрымаў драўнiну за нiшто!
Напалеон неадкладна склiкаў жывёлаў i страшным голасам абвясцiў смяротны прысуд Фрэдэрыку. Калi яго ўдасца злавiць, сказаў ён, Фрэдэрык будзе звараны жыўцом. У той самы час ён папярэдзiў, што пасля такой вялiкай здрады можна чакаць найгоршага. Фрэдэрык i яго людзi маглi распачаць свой даўно планаваны напад у любы момант. На ўсiх падыходах да фермы былi расстаўлены вартавыя. Да таго ж чатыры галубы былi пасланыя ў Фоксвуд з прымiрэнчым пасланнем, якое, як спадзявалiся, магло б аднавiць добрыя стасункi з Пiлкiнгтанам.
Напад адбыўся якраз наступнай ранiцай. Жывёлы снедалi, калi назiральнiкi прыбеглi з весткай, што Фрэдэрык i яго памагатыя ўжо прайшлi праз вялiкую ўваходную браму. Даволi адважна жывёлы выправiлiся iм насустрач, але гэтым разам iм не ўдалася лёгкая перамога, як у Бiтве пры Хляве. На iх iшло пятнаццаць чалавек з паўтузiнам стрэльбаў, i яны пачалi страляць, калi падышлi на пяцьдзесят ярдаў. Жывёлы не маглi выстаяць перад жахлiвымi выбухамi стрэлаў i пякучымi шрацiнамi i, нягледзячы на спробы Напалеона i Баксёра стрымаць iх, неўзабаве адступiлi. Некаторыя з iх былi ўжо параненыя. Яны схавалiся ў гаспадарчых будынках i асцярожна выглядалi праз дзiркi i шчылiны. Увесь выган, разам з ветраком, быў цяпер у руках ворага. На хвiлiну здалося, што нават Напалеон разгубiўся. Ён моўчкi хадзiў сюды-туды, торгаючы раскручаным хвастом. З надзеяй i спадзяваннем усе паглядалi ў бок Фоксвуда. Калi б Пiлкiнгтан з сваiмi людзьмi дапамог iм, яны б яшчэ маглi перамагчы. Але ў гэтую хвiлiну вярнулiся чатыры галубы, высланыя напярэдаднi, i адзiн з iх перадаў шматок паперы ад Пiлкiнгтана. На iм было напiсана алоўкам: 'Так вам i трэба'.
Тым часам Фрэдэрык i яго людзi спынiлiся каля ветрака. Жывёлы глядзелi на iх з трывогай. Двое людзей дасталi лом i кавальскi молат. Яны збiралiся разбурыць вятрак.
- Гэта немагчыма! - закрычаў Напалеон. - Сцены занадта тоўстыя. Яны не разаб'юць iх i за тыдзень. Не падайце духам, таварышы!
Але Бэнджамiн уважлiва прыглядаўся да кожнага руху людзей. Двое з молатам i ломам прабiвалi дзiрку каля падмурка ветрака. Бэнджамiн, амаль з задаволеным выглядам, павольна кiваў сваёй доўгай храпай.
- Я так i думаў, - сказаў ён. - Хiба вы не бачыце, што яны робяць? Праз хвiлiну яны закладуць у тую дзiрку порах.
Жывёлы напалохана чакалi. Яны не маглi рызыкнуць выйсцi з сваiх сховiшчаў. Праз некалькi хвiлiн яны ўбачылi, што людзi ўцякаюць ва ўсе бакi. Тады нешта аглушальна грымнула. Галубы рванулiся ў неба, а ўсе жывёлы, апроч Напалеона, пападалi на зямлю i схавалi галовы. Калi яны ўсталi, то ўбачылi вялiзны воблак чорнага дыму на тым месцы, дзе стаяў вятрак. Воблак паволi развеяўся ветрам. Ветрака болей не было!
Калi жывёлы ўбачылi гэта, да iх вярнулася адвага. Страх i роспач, якiя яны адчувалi хвiлiну раней, цяпер патанулi ў раз'юшаным гневе, абуджаным гэтым подлым, ганебным учынкам. Пачуўся магутны заклiк да помсты, i, не чакаючы далейшых загадаў, яны ўсiм гуртам рынулiся наперад i пабеглi проста на ворага. Цяпер яны не зважалi на лiхiя шрацiны, якiя градам праляталi над iмi. Гэта была жорсткая, зацятая бiтва. Людзi стралялi няспынна, а калi жывёлы падбеглi ўсутыч, пачалi адбiвацца кiямi i каванымi ботамi. Адна карова, тры авечкi i дзве гускi былi забiтыя, i амаль усе астатнiя былi параненыя. Нават Напалеону, якi кiраваў аперацыяй з тылу, адсекла шрацiнаю кончык хваста. Але i людзi не абышлiся без ахвяраў. Траiм Баксёр прабiў галаву капытамi; аднаму карова прапарола рогам жывот; яшчэ аднаму Джэсi i Званочак ледзь не здзерлi штаны. I калi дзевяць сабакаў з асабiстай аховы Напалеона, якiм ён даручыў абысцi за жываплотам з тылу, раптам выскачылi на людзей з флангу, раз'юшана брэшучы, iх ахапiла панiка. Яны ўбачылi, што iм пагражае акружэнне. Фрэдэрык крыкнуў сваiм людзям уцякаць, пакуль дарога адкрытая, i праз хвiлiну баязлiвы супрацiўнiк уцякаў, ратуючы жыццё. Жывёлы гналi iх да самага канца поля i яшчэ добра надавалi iм у спiну, калi тыя прабiвалiся праз калючы жываплот.
Яны перамаглi, але былi змучаныя i скрываўленыя. Павольна пакульгалi яны да фермы. Пабачыўшы сваiх палеглых таварышаў, распластаных у траве, некаторыя не маглi стрымаць слёз. I на хвiлiнку яны прыпынiлiся ў жалобным маўчаннi на месцы, дзе некалi стаяў вятрак. Так, яго болей не было; ад усёй iхняй працы не засталося амаль нiякага следу! Нават падмурак быў часткова разбураны. I цяпер, каб адбудаваць, ужо нельга выкарыстаць, як раней, разваленыя камянi. Камянi таксама знiклi. Сiла выбуху раскiдала iх навокал на сотнi ярдаў. Ветрака быццам зусiм i не было.
Калi яны падышлi да фермы, Вiскун, якi з невядомых прычын не ўдзельнiчаў у бiтве, падскочыў да iх, круцячы хвастом i радасна ўсмiхаючыся. I жывёлы пачулi, як недзе каля гаспадарчых пабудоў урачыста грымнуў стрэл.
- Чаму там страляюць? - спытаўся Баксёр.
- Каб адсвяткаваць перамогу! - закрычаў Вiскун.
- Якую перамогу? - здзiвiўся Баксёр. З яго каленяў цякла кроў, ён згубiў падкову i разбiў капыт, а ў задняй назе ў яго сядзела каля тузiна шрацiнак.
- Якую перамогу, таварыш? Хiба мы не прагналi ворага з нашай зямлi свяшчэннай зямлi Фермы Жывёлаў?
- Але яны разбурылi вятрак. А мы працавалi над iм два гады!
- Ну дык што? Мы пабудуем другi. Калi захочам, дык пабудуем хоць шэсць ветракоў. Вы, таварышы, яшчэ не ацанiлi таго, што мы зрабiлi. Вораг займаў гэтую вось зямлю, на якой мы стаiм. А цяпер - дзякуючы мудраму кiраўнiцтву таварыша Напалеона - мы адваявалi яе ўсю да апошняга кавалка!
- Мы адваявалi тое, што мелi раней, - сказаў Баксёр.
- У гэтым наша перамога, - сказаў Вiскун.
Яны паклыпалi на двор. Шрацiны пад скурай у Баксёравай назе прычынялi страшны боль. Ён бачыў перад сабой цяжкую працу на адбудове ветрака ад самага падмурка i ў думках ужо падрыхтаваўся да яе. Але ўпершыню яму прыйшло ў галаву, што яму ўжо адзiнаццаць гадоў i што сiла ў яго не тая, што была некалi.
Але калi жывёлы пабачылi,як лунае зялёны сцяг, i зноў пачулi стрэлы усяго стрэлiлi сем разоў - ды прамову Напалеона, у якой ён павiншаваў iх i падзякаваў за мужнасць, дык iм урэшце i сапраўды здалося, што яны выйгралi вялiкую бiтву. Жывёлам, палеглым у баi, было зладжана ўрачыстае пахаванне. Баксёр i Канюшынка цягнулi калёсы, што былi за катафалк, i сам Напалеон ступаў на чале шэсця. Цэлыя два днi былi дадзеныя на святкаванне. Было шмат песняў, прамоў, стрэльбаў са стрэльбы, i кожнай жывёлiне выдалi па яблыку ў якасцi падарунка, кожнай птушцы - па дзве унцыi збожжа i кожнаму сабаку па тры сухары. Было абвешчана, што гэтая бiтва будзе называцца Бiтвай пры Ветраку i што Напалеон заснаваў новую ўзнагароду - Ордэн Зялёнага Сцяга, якiм ён узнагародзiў самога сябе. У агульнай радасцi няўдалая справа з банкнотамi зусiм забылася.
Праз колькi дзён свiннi натрапiлi на скрынку з вiскi ў сядзiбным склепе. Раней, калi засялiлiся ў сядзiбу, яе проста не заўважылi. Уначы з сядзiбы даносiлiся гучныя спевы, у якiх сярод iншага, усiм на здзiўленне, можна было пазнаць 'Звяры Брытанii'. Каля паловы дзесятай можна было выразна ўбачыць, як Напалеон выйшаў праз заднiя дзверы ў старым капелюшы мiстэра Джоўнза, прабег наўзгалоп па двары i знiк у доме. А ранiцай над сядзiбай панавала глыбокая цiшыня. Не паказвалася нiводная свiння. Толькi каля дзевятай гадзiны з сядзiбы выйшаў Вiскун, ступаючы павольна i няўпэўнена, паглядаючы тупа перад сабою, млява звесiўшы хвост. З усяго выгляду было вiдаць, што ён сур'ёзна хворы. Ён склiкаў усiх жывёл i сказаў, што мусiць паведамiць iм страшную навiну. Таварыш Напалеон памiрае!
Узняўся несуцешны лямант. Пад дзвярыма ў сядзiбу была накладзена салома, i жывёлы хадзiлi на дыбачках. Са слязьмi ў вачах яны пыталiся адно ў аднаго, што яны будуць рабiць, калi iхнi Правадыр пакiне iх. Разышлася чутка, што Сняжок урэшце схiтрыўся падкласцi атруту ў ежу Напалеону. Каля адзiнаццатай гадзiны Вiскун выйшаў, каб зрабiць новае паведамленне. У якасцi свайго апошняга зямнога ўчынку таварыш Напалеон абвясцiў урачысты дэкрэт: ужыванне алкагольных напiткаў мусiць карацца смерцю.
Надвячоркам, аднак, Напалеону зрабiлася крыху лепей, а ранiцай Вiскун мог паведамiць iм, што Правадыр ужо пайшоў на папраўку. Увечары гэтага дня Напалеон ужо зноў узяўся за працу, а назаўтра стала вядома, што ён даручыў Уiмпэру купiць у Ўiлiнгдоне пару кнiжак аб пiваварэннi i перагонцы спiрту. Праз тыдзень Напалеон выдаў загад: маленькi выган за садам, якi раней было вырашана пакiнуць як месца адпачынку жывёлам, што састарэлi i не маглi болей працаваць, цяпер мусiць быць узараны. Спачатку
