ведаю, што там зробяць з маiм подпiсам. Як на яго паглядзяць.
Гэта сказала Хадоска, удава, што не прапусьцiць нiводнага сходу i не пасаромiцца сказаць, што ёй узбрыдзе на вум. Любiць 'шарахнуць', як пра яе гавораць.
- Нiчога з табой ня станецца, як падпiшышся. Як не падпiшышся, во тады... - даймаў яе старшыня.
Старшынёва папярэджаньне было ўспрынята сходам, як пагроза, i ўсе падпiсалiся пад лiстом Сталiну.
Я страшэнна быў незадаволены сабой. 'Называецца, выступiў'. Пайшоў у хату - мацi гукала есьцi.
Толькi селi за стол, як прыйшла Агапка, нашая вясковая дзяўчына. Яна скончыла сямiгодку, i нiбыта хоча параiцца са мною, куды ёй паступiць далей. Але ейны прыход быў успрыняты iнакш - яе цiкавiць не вучоба, а нешта iншае. Гэта ўжо ня першы раз, што яна прыходзiць да нас у хату, робiць мне нязручнасьць, запрашае мяне куды-небудзь пайсьцi з ёю - то ў калгасную канцылярыю рабiць насьценную газету, то на танцы, то проста пагуляць, прайсьцiся з ёю па вулiцы. Але я не магу прыняць нiводнай ейнай прапановы: не хачу з ёю зьвязвацца. Аднойчы было й пагадзiўся, выйшаў з ёю на вулiцу, дык яна адразу мяне пад руку, шчыльна тулiцца, а мне ад сораму хоць праз зямлю правалiся - я нiколi нi з кiм не хадзiў пад ручку, ды яшчэ па вулiцы, каб усе глядзелi на цябе. Гэта толькi яна можа вытрымаць, ня гнуцца пад позiркам усёй вулiцы. I я зарокся - нiкуды не хадзiць з ёю. Але й не хацеў яе крыўдзiць. Я-ж студэнт i мушу абыходзiцца з ёю культурна, не паказваць сябе дзiкуном. Яна бяз мала таксама студэнтка, калега мне. Пасвойму мне нават шкада яе. Вось i цяпер - сядзiць на лаўцы, спрабуе загаварыць, але нi бацька, нi мацi, нi сястра ў гаворку з ёй ня ўступаюць. Маўчу i я. Ветлiвасьць вымагала-б запрасiць яе за стол, але гэтая традыцыя была парушаная ў дачыненьнi да яе: бацькi ня лiчылi яе роўнай мне i паставiлiся да яе досыць няпрыхiльна. Ёй няёмка, яна ня ведае, як ёй быць, круцiцца, ёрзае на лаўцы. Я сяджу, як на вуглёх, раблю перад бацькам выгляд, што ня цiкаўлюся ёю. Мне здаецца, што мацi добра ведае, чаго яна прыйшла, i гэта яшчэ больш бянтэжыць мяне. Мне сорамна, што дзяўчына сама завiтала да мяне ў хату гэтак адкрыта. Трывае нязносная напружанасьць i маўчанка, толькi чуваць, як бацька сярдзiта сёрбае, паскорана сiляючы з мiскi капусту. Нарэшце, мы скончылi есьцi. Я вылажу з-за стала, яна злазiць з лаўкi, гэстамi i рухамi выводзiць мяне з хаты. За дзьвярыма ўлавiла маю руку i, разагрэтая, зiхатлiвая, у нецярпеньнi мала ня цягнiць мяне праз варотцы ў наш сад, дзе яшчэ з мiнулага лета стаяў будан: бацька начаваў там, калi дасьпявалi яблыкi, каб нiхто не абтрос iх. Агапкiны бацькi - нашыя суседзi, iхны i наш двор перагароджаны толькi нявысокiм плотам i канешне-ж Агапка ведае пра iснаваньне ў нашым садзе гэтага будана. Ашчаперыла мяне аберуч за шыю i сунецца задам, цягне да будана. Пры самым уваходзе ў яго, падае наўзнач. Самлелая, цiха ляжыць, як у няпрытомнасьцi. Я маруджу... Рыпнулi варотцы мацi. Я ўскочыў. Мацi ўжо выходзiла праз заднiя дзьверцы ў поле, як-бы нiчога не пабачыўшы. Агапка, узьняўшыся, аплявушыла мяне з усяго маху. Пайшла прэч, не азiрнуўшыся.
Куды мне дзецца цяпер? Я прапаў. Як мне паказацца на вочы бацьком? Што яны падумаюць? Шануюць, шкадуюць, вераць у маю чысьцiню.
Гэта ўжо ня першы выпадак са мной. Было ўжо i раней... Сямiгодка, у якой я вучыўся, была за дванаццаць кiламэтраў ад нас, i я прыходзiў да хаты толькi на выхадныя. У панядзелак рана, з хатулём за плячыма, вяртаўся назад у сваю школу. Калi было разводзьдзе, бацька, надзеўшы боты з высокiмi халявамi, прыносiў мне харч сам - мацi баялася, каб я, замачыўшы ногi, не прастудзiўся. Амаль кожны раз - туды i назад - са мною разам хадзiла ў тую-ж самую школу адна дзяўчына з Мокрага Другога, старэйшая за мяне на пару гадоў. Заходзiла да нас у хату, калi была гатовая ў дарогу раней, як я, чакала пакуль мяне зьбярэ мацi, i мы, ужо гатовыя, выходзiлi з хаты, накiроўваючыся ў нашу далёкую школу. Або я заходзiў да яе, чакаў пакуль яна зьбярэцца. I так узапар колькi год. Я лiчыў яе прыгожай, паважаў i мне як-бы не хапала яе, калi я ня бачыўся з ёю. Па дарозе ў школу мы ўвесь час няспынна гаварылi, у нас заўсёды было пра што гаварыць. Мы iшлi i праз лес, i праз поле, праз сенажацi, пераходзiлi рэчку - прыгожа было, лёгка, асаблiва вясною. Ня чулi сваiх хатулёў за плячыма. Аднойчы, калi мы вярталiся з школы дамоў (была якраз вясна), яна (яе звалi Наташай), з кветкамi ў руках, што яна назьбiрала па дарозе, з нейкай асаблiвай пяшчотай разьвiтвалася са мной перад нашай хатай i мая мацi бачыла ў вакно гэтае нашае разьвiтаньне. Невядома што мацi здалося. Толькi, калi я ўвайшоў у хату, мацi адразу папрасiла мяне за стол, дала есьцi. Я бяруся за лыжку i ем. Мацi то падыйдзе да стала, пакладзе нешта, адыйдзе, то зноў вернецца. Я гэтага не заўважаю - гэта для мяне звычайна. Ды чую мацi нешта сказала - я ня ведаю дакладна што яна сказала, але мяне тое пачутае раптоўна апякло, абдало ўсяго гарачынёю, градам брызнулi сьлёзы. Кiнуў лыжку, выскачыў з-за стала: мацi ўпiкнула мяне Наташай. I я перастаў разам з ёю хадзiць у школу.
Я цяпер разумею, як аберагала мяне мацi, баючыся, што, недасьведчанага i неспакушанага, мяне можна лёгка спакусiць. Вось тое самае i з Агапкай. Дурнота i ўсё.
Рашчулены, бягу, куды вочы глядзяць. Забягаю на могiльнiк, што недалёка ад нашае хаты. Там высокiя, гонкiя сосны. Такiх соснаў нiдзе няма. Таемны шум-гоман. Услухайся ў яго. Гэта табе яны шэпчуць, шумяць, гамоняць. Пытаюцца, цi ты з iмi заадно, цi ты чуеш iх. I я сапраўды чую iх, ад iхнай гамонкi мне лягчэй. Я прыракаю iм, спагадным, што я чысты, i ад мяне, чыстага, яны прыймаюць споведзь. Я спавядаюся перад iмi i яшчэ... перад мацi. Я ўпэўнены, мацi ведае, якi я - спакусьлiвы, але неспакушаны... Нехта ўсё-ткi звалiў тут сасну. Падаючы, яна памалацiла дрыўляныя крыжы. Угары, дзе яна даставала сваёю галавой неба, цяпер прагалiна: адышла адна з сясьцёр i болей ня вернецца. Можа таму гэтак тужлiва шумяць сосны на могiльнiку.
Шыбую да моста - можа яна там. Не, няма. Няма нi яе, нi гусей, нi хлапчукоў. Яны купалiся, калi пякло сонца, цяпер-жа яно нiзкае i купаньне скончылася. Можа яна на астраўку з гусямi? Але нашто яна мне? Не, мне яна патрэбная. З яе я зрабiў сабе казку. Ад гэтай казкi харашэе мая душа, ясьнее, расьце, удасканальваецца. Але што гэта я пляту? Гэта-ж зусiм ня тое, што я хачу сказаць. Гэта-ж лiтаратура, а лiтаратурай ня выкажаш душы, усё будзе толькi прыблiзным, а, значыцца, несапраўдным. Будзе лiтаратура. У мяне няма адзiных, сапраўдных слоў. Усё гэта толькi цьмяны адбiтак iх. Я ня люблю сябе за сваю няздольнасьць адтварыць найменшы рух свае душы i можа таму, што не магу гэты рух улавiць i ўсьведамiць. Ты хочаш быць абсалютна праўдзiвым, хочаш сказаць пра сябе ўсю, поўную праўду, а ня можаш - усё-ткi нешта хаваеш. Баiшся гэтай поўнай праўды. Думаеш, калi скажаш, тады ўжо ня будзе цябе, гэта будзе ўжо нехта iншы, ня той, кiм ты сябе выстаўляў, цябе разлюбяць i пакiнуць, ты проста перастанеш быць чалавекам. Няўжо чалавеку трэба маскавацца, каб быць чалавекам? Думаю, што так. Я, напрыклад, адкрыты чалавек, нават больш, чымся трэба, i таму часта станаўлюся лёгкай здабычай iншых. У кожным разе, усё, што я цяпер пiшу - гэта толькi напоўпраўда. Поўная тады, калi я выварачваю сябе, крытыкую, адмаўляю сябе, не баючыся паказаць самае адмоўнае ў сабе.
Я ў нашым 'Цэнтры'. Тут сёньня пуста. Праўда, Сельпо адчынена - iдзе рэвiзыя. Цi дакладней, капэратар рыхтуецца да рэвiзыi, зводзiць канцы з канцамi, махлюе, хоча, калi прыедуць рэвiзоры, выкруцiцца, паказаць, што ў яго ўсё чыста-гладка. Тут-жа i фiнагент - дапамагае. Гэты ўбачыў мяне. Выходзiць.
- Шкадую цябе, таму i гавару. Чуў, што ты ня ўправiўся з 'Лiстом Сталiну'. Кажуць, каб не Вяркееў, быў- бы поўны правал. Сход быў-бы сарваны i нiякiх подпiсаў пад 'Лiстом' ня было-б Гавораць, ты чытаў 'Лiст', а сход сьмяяўся. Нейкi ты нехлямяжы... I чаго ты тырчыш тут? Ня змываешся? Не разумею.
Адбрыў i пайшоў назад, у лаўку. Адкуль ён даведаўся пра той сход? Вяркееў цюкнуў?
Сонца зьнiжаецца павольна, але прыкметна. Калi пастаiш з хвiлiну цiха, бачыш, што яно асядае. Вятрак на ўзгорку ўвесь у золаце. Гарыць. Як падсьвечаны. Цiха стаяць задумнай сьцяною на левым баку рэчкi жыты. Вечарэе i ўсё супакойваецца.
Да Вусцiна не пайду. А куды? Дахаты? Не. Праходжу паўз Дусiну хату. Забачыўшы мяне, стукае ў шыбiну ейная мацi i рукою паказвае, каб я зайшоў. Заходжу - прыехаў Ягор. Два гады ня бачыў яго, з таго часу, як ён паехаў у Вiцебск, у ФЗУ. Вiтаемся. Але хто гэта яшчэ з iм? Ягор, радасны, вясёлы, знаёмiць мяне. Яна называе сябе Эмай. Значыць, ня тутэйшая - гарадская. У нас такiх iмёнаў няма i ня можа быць. Хачу дзеля ветлiвасьцi сказаць нешта 'Эме', але не магу - ня выходзiць. Я не чакаў тут нiякай Эмы.
- Праходзь, праходзь, даражэнькi, - гаворыць мне Дусiна мацi. - Я-ж табе казала, што прыедзе наш Ягорка, дык, бачыш, i прыехаў. I не адзiн, бачыш, а i з нявестай - свадзьбу будзем спраўляць. Яны-ж зразу i ад'яжджаюць. Прыехалi паказацца нам, старым, а там i наўцёкi. Во як, мой ты даражэнькi. Хацелi толькi запiсацца ў сельсавеце, а я не - свадзьба! Была-б царква, дык i ў царкву... Ды што ета я загаварылася? Праходзьце, чаго ета мы ў парозе стаiм? Каб-жа я знала, лiтру купiла-б. Цяпер ужо лаўка закрыта. Ты недзе, стары, прыхаваў... Ёсьць у цябе недзе бутылка якая? Гналi-ж нядаўна. Ня выпiў-жа ўсю.
Эма загаворвае з бацькам Ягоркi, прыглядаецца да Дусi. Ягор дастае з свайго куфэрку нейкiя рэчы - падарункi для мацi i бацькi. Я стаю i гляджу. Дуся чакае, што дасьць 'брацiк' ёй.
