- Вiдаць, вывiхнуў.
Я расказаў пра Густава.
Ленц паглядзеў руку.
- Вядома! Як хрысцiянiн i адстаўны студэнт медыцыны я папраўлю яе, хоць ты i хам. Пайшлi, чэмпiён- баксёр.
Мы пайшлi ў майстэрню, i Готфрыд, змазаўшы руку вазелiнам, узяўся за яе.
- Ты сказаў Пат, што мы будзем адзначаць наш таксiсцкi аднадзённы юбiлей? - спытаў я.
Ён свiснуў праз зубы.
- Ты саромеешся гэтага, хлапец?
- Заткнiся, - адказаў я, бо ён адгадаў. - Ты сказаў?
- Каханне, - растлумачыў Готфрыд спакойна, - пачуццё цудоўнае. Але яно псуе характар.
- Затое адзiнота робiць нетактоўным, ты - змрочны салiст.
- Такт -гэта маўклiвая згода не заўважаць сумесных памылак, замест таго каб выяўляць iх. Гэта вартыя жалю кампрамiсы. На гэта нямецкi ветэран не пойдзе, дзiця.
- Што б ты зрабiў на маiм месцы, - сказаў я, - калi б нехта выклiкаў таксi i ты ўбачыў, што гэта Пат?
Ён усмiхнуўся.
- Я нiзашто не ўзяў бы з яе платы, сын мой.
Я даў яму таўхаля, так што ён звалiўся з трыножнiка.
- Ах ты, кузурка! Ведаеш, што я зраблю! Сёння я проста паеду па яе на таксi.
- Правiльна! - Готфрыд падняў руку, бласлаўляючы. - Толькi не трацiць волi! Яна даражэйшая за каханне. Але гэта пачынаеш разумець толькi потым. А на таксi ты ўсё роўна не паедзеш. На iм мы прывязём Фердынанда Граў i Валянцiна. Гэта будзе салiдны вялiкi вечар!
Мы сядзелi ў садку невялiчкай прыгараднай карчмы. Падобны да чырвонай паходнi вiльготны месяц плыў над лесам. Мiгцелi цьмяныя кандалябры цвiтучых каштанаў, пах бэзу хмялiў, а вялiкая шкляная чаша з пахучым 'вальдмайстрам' перад намi на стале ў вечаровым змярканнi была падобная да светлага апалу, у якi акамулявалася блакiтна- перламутравае святло вечара. Чаша напоўнiлася ўжо чацвёрты раз. Тамадой быў Фердынанд Граў. Пат сядзела каля яго. На грудзях у яе была прышпiлена бледна-ружовая архiдэя - падарунак Фердынанда.
Фердынанд вывудзiў з вiна камара i асцярожна паклаў на край стала.
- Паглядзiце, - сказаў ён. - Якiя крылы! У параўнаннi з iмi любая парча ануча! I такi цуд жыве толькi адзiн дзень - i ўсё! - Ён глянуў на кожнага з нас. - Цi ведаеце, браткi, што самае жудаснае на свеце?
- Пустая чарка, - адказаў Ленц.
Фердынанд адмахнуўся ад яго.
- Самае ганебнае, Готфрыд, мужчыне - быць блазнам.
Потым ён зноў звярнуўся да нас.
- Самае жудаснае, браткi, - гэта час. Час. Iмгненне, у якое мы жывём i якiм, аднак, нiколi не валодаем.
Ён дастаў з кiшэнi гадзiннiк i паднёс яго да вачэй Ленца.
- Вось глядзi, папяровы рамантык! Пякельная машына, якая цiкае i цiкае, i, нiбы рэха, у адказ ёй нястрымна цiкае небыццё. Ты можаш стрымаць лавiну, горны абвал - гэтага не стрымаеш.
- I жадання такога ў мяне няма, - заявiў Ленц. - Я хачу мiрна пастарэць. Акрамя таго, люблю разнастайнасць.
- Чалавек не трывае гэтага, - сказаў Граў, не звяртаючы ўвагi на яго. Чалавек не можа гэтага вытрываць. Вось чаму ён змайстраваў сабе мару. Старую, хвалюючую, безнадзейную людскую мару пра вечнасць.
Готфрыд засмяяўся.
- Самая горшая хвароба свету, Фердынанд, - здольнасць думаць. Яна невылечная.
- Калi б гэтая хвароба была адзiная, ты аказаўся б бессмяротным, - адказаў Граў. - Ты - часовае злучэнне вугляводаў, вапны, фосфару i жалеза, якое на зямлi называецца Готфрыдам Ленцам.
Готфрыд задаволена пасмiхаўся. Фердынанд страсянуў iльвiнай галавой.
- Браты, жыццё - хвароба, а смерць пачынаецца з нараджэння. Кожны ўдых, i кожны выдых, i кожны ўдар сэрца - гэта часцiнкi смерцi... маленькi зрух да скону.
- I кожны глыток, - дадаў Ленц. - За тваё здароўе, Фердынанд! Бывае, памiраць надзвычай лёгка.
Граў падняў шклянку. Па твары яго, як бязгучная навальнiца, праплыла ўсмешка.
- На здароўе, Готфрыд, - жывая блыха ў сыпучым пяску часу. Цiкава, што думала чароўная сiла, якая ўладарыць над намi, ствараючы цябе?
- Гэта яе справа. Мiж iншым, менавiта табе не варта было б так незычлiва гаварыць пра такiя рэчы, Фердынанд. Калi б людзi жылi вечна, ты аказаўся б беспрацоўным, добры стары нахлебнiк смерцi.
Плечы Граў затрэслiся - ён рагатаў. Потым ён звярнуўся да Пат:
- А што вы скажаце пра нас, балбатуноў, вы - маленькая кветачка на бурлiвай вадзе?
Потым мы з Пат iшлi па сцяжынцы саду. Месяц узняўся вышэй, лугi плавалi ў шэрым срэбным тумане. Ценi ад дрэваў доўгiмi чорнымi ўказальнiкамi кiравалi ў невядомае. Мы спусцiлiся да возера, потым павярнулi назад. Па дарозе ўбачылi Готфрыда Ленца. Са складным крэслам ён залез у кусты бэзу. Цяпер ён сядзеў там, i толькi белая галава ды агеньчык цыгарэты свяцiлiся з кустоў. На зямлi перад iм стаяла шклянка i бутэлька з рэштай вiна.
- Вось дык месца! - сказала Пат. - Мiж бэзавай квеценi!
- Можна трываць. - Готфрыд устаў. - Паспрабуйце.
Пат села на крэсла. Яе твар быў ледзь бачны мiж гронак бэзу.
- Я без памяцi люблю бэз, - сказаў апошнi рамантык. - Настальгiя ў мяне пах бэзу. Вясной 1924 года я на злом галавы выехаў з Рыа-дэ-Жанейра толькi таму, што мне прыйшло ў галаву: тут расцвiў бэз. Але калi прыехаў, то ўжо было позна. - Ён засмяяўся. - I заўжды так.
- Рыа-дэ-Жанейра, - Пат падцягнула да сябе галiнку з гронкай. - Вы былi там разам?
Готфрыд запнуўся. У мяне па спiне пацёк халодны пот.
- Паглядзiце, якi месяц! - хутка сказаў я ў той самы момант, заклiнаючы, ступiў Ленцу на нагу. Успыхнуў аганёк цыгарэты, i я ўбачыў, як Готфрыд непрыкметна ўсмiхаўся i падмiргваў мне. Я быў выратаваны.
- Не, мы былi там не разам, - заявiў Готфрыд. - У той час я быў адзiн. Але... як наконт апошняга глытка гэтага ляснога пiтва?
- Больш не хачу, - Пат пахiтала галавой. - Так шмат вiна я не п'ю.
Нас паклiкаў Фердынанд, i мы рушылi да яго. Яго масiўная фiгура засланяла дзверы.
- Хадзем, сябры, - сказаў ён. - Такiм людзям, як мы, ноччу да прыроды няма справы. Ноччу ёй хочацца пабыць адной. Селянiн цi рыбак - iншая справа. А мы, жыхары гарадоў, з iншымi прытупленымi iнстынктамi - лiшнiя. - Ён паклаў руку Готфрыду на плячо. - Ноч - пратэст прыроды супроць чумы цывiлiзацыi, Готфрыд! Прыстойны чалавек доўга не вытрывае такога. Ён заўважыць, што выштурхнуты з маўклiвага кола дрэў, звяроў, зорак i несвядомага жыцця.
Ён усмiхнуўся дзiўнай усмешкай, пра якую нельга было сказаць, вясёлая яна цi сумная.
- Заходзьце, сябры. Пагрэем рукi каля ўспамiнаў. Ах, цудоўны час, калi мы былi хвашчамi i яшчаркамi, пяцьдзесят - шэсцьдзесят тысяч год таму назад... О божа, як мы нiзка апусцiлiся з той пары...
Ён узяў Пат за руку.
- Калi б у нас ужо не засталося нi кропелькi прыгожага, мы прапалi б... Пяшчотным рухам сваёй вялiзнай лапы ён падсунуў локаць ёй пад далоню. Серабрысты зорны дах над грымучым прадоннем... зрабiце ласку, выпiце са старажытным чалавекам чарачку...
Пат згодна кiўнула.
- Давайце, - сказала яна. - Усё, што вы захочаце...
Яны ўвайшлi ў памяшканне. Побач з Фердынандам Пат здавалася яго дачкой. Статная, адважная маладая дачка зморанага асiлка, якi дайшоў да нас з дагiстарычнага часу.
У адзiнаццаць гадзiн мы паехалi дадому. Валянцiн i Фердынанд сядзелi ў таксi, вёў машыну Валянцiн. Астатнiя селi ў 'Карла'. Ноч была цёплая; Кёстэр зрабiў кругаля праз вёскi, якiя, паснулыя, ляжалi абапал дарогi. Там-сям свяцiлiся вокны, зрэдку брахалi сабакi. Ленц сядзеў на пярэднiм сядзеннi побач з Ота i спяваў, мы з Пат прымасцiлiся на заднiм сядзеннi.
Кёстэр быў выдатны шафёр. Ён браў вiражы, як птушка. Ён вёў машыну артыстычна, нiбы гуляючы. Ён
