na to, iz pod Batohem wydarzylo sie cos dziwnego. Oto w obozie polskim pozostawiono miejsce dla... kozackiego pulku humanskiego, ktory mial bic sie z Chmielnickim u boku Polakow! Rzecz wydaje sie wprost niewiarygodna, jednak jest potwierdzona w licznych zrodlach. O udziale w bitwie pulku wspomina
Czy rzeczywiscie w 1652 roku moglo dojsc do rozlamu i buntu czesci pulkownikow kozackich, zakonczonego podpisaniem ugody z Rzeczpospolita? Trudno udzielic na to jednoznacznej odpowiedzi. Na przelomie 1651 i 1652 roku na Ukrainie wybuchlo kilka buntow przeciwko Chmielnickiemu. Jednym z buntownikow byl Bohun; namawial nawet Tatarow, aby udzielili mu pomocy przeciwko Chmielnickiemu, ktory z kolei zwrocil sie o pomoc do... Marcina Kalinowskiego i przebywajacych na Ukrainie choragwi polskich. W styczniu zas kozacki hetman poslal do Moskwy poselstwo pulkownika poltawskiego Iwana Iskry z zapytaniem, czy car udzieli mu pomocy w walce z Rzeczpospolita. Tymczasem na Kremlu gotowy byl juz plan zagarniecia Ukrainy i wymuszenia na Kozakach zgody na unie z Moskwa; nie zostal on jednak wprowadzony w zycie, gdyz Beresteczko nauczylo cara ostroznosci. Niemniej jednak dzialania Chmielnickiego mogly nie podobac sie Bohunowi, ktory nie byl zwolennikiem uzaleznienia Ukrainy od Kremla. Kwestia dyskusyjna jest, czy bylby w stanie zaakceptowac kompromis z Rzeczpospolita, gdyz do tej pory pulkownik kalnicki znany byl raczej jako zwolennik niezaleznej Ukrainy. Mamy jednak kolejne poszlaki, tym razem z roku 1654, swiadczace o tym, iz Bohun odniosl sie wrogo do unii perejaslawskiej, podporzadkowujacej kozaczyzne carowi. Pulkownik ponoc rozwazal wowczas mozliwosc przejscia na strone polska, gdyz z dwojga zlego wolal Rzeczpospolita, a nie Moskwe.
Innym problemem jest to, czy w 1652 roku mozliwe bylo zawarcie jakiejkolwiek sensownej ugody z Kozakami? Niestety, historycy polscy i ukrainscy do dzis nie rozstrzygneli tej kwestii. Nie ma co jednak roztrzasac tego zagadnienia; wystarczy bowiem przekonac sie, jak potoczyla sie dalsza historia Rzeczypospolitej i Kozaczyzny. Najpierw Ukraina zostala podzielona, a cale Zadnieprze i Zaporoze dostalo sie pod wladze Moskwy. Potem Rzeczpospolita, pozbawiona czesci terenow dawnej Rusi Kijowskiej, zostala znacznie oslabiona, co w polaczeniu z kryzysem panstwa w XVIII wieku doprowadzilo do calkowitego unicestwienia szlacheckiego panstwa. Ciekawe zas, ze gdyby Rzeczpospolita probowala w przyszlosci odzyskac pozycje mocarstwa i dac zdecydowany odpor Rosji, musialaby i tak wydrzec carom Zadnieprze – a wiec w jakis zasadniczy sposob rozstrzygnac kwestie Ukrainy. Pod koniec XVIII wieku byloby to zapewne duzo latwiejsze, niz sto lat wczesniej, gdyz Rzeczpospolita, jako jedno z nielicznych panstw europejskich, weszla na droge demokratycznych przemian i wprowadzila w zycie pierwsza w Europie, a druga po amerykanskiej konstytucje.
Niezaleznie zatem, czy kogos to zlosci, czy irytuje, historia pokazala, iz w XVII i XVIII wieku Rzeczpospolita i Ukraina nie byly w stanie istniec jako osobne panstwa, gdyz taki stan oslabial ich potencjal i prowadzil do ich unicestwienia oraz podporzadkowania zaborczym sasiadom. Mowiac krotko, brak ugody polsko-kozackiej i wykrwawianie swoich sil w walkach oznaczaly totalna katastrofe pospolu dla Ukrainy i Rzeczypospolitej.
Czy zatem nadanie szlachectwa Kozakom rozwiazaloby ten problem? I czy byloby ono mozliwe w XVII wieku?
Znajac mentalnosc szlachty polskiej, mozna uznac, iz z wielka niechecia zgodzilaby sie na takie rozwiazanie. Zadna z ugod podpisanych z Kozakami nie szla az tak daleko, z wyjatkiem ugody hadziackiej, ktora wszakze obiecywala nobilitacje starszyznie zaporoskiej oraz kilkuset najbardziej zasluzonym Kozakom z kazdego pulku. Szlachta polska i litewska zazdrosnie strzegla swoich przywilejow i raczej nie zgodzilaby sie na uszlachcenie kilkunastu tysiecy molojcow. Jednak zastanawiajac sie nad tym problemem, ktory byc moze rozwiazalby konflikt polsko-kozacki, nie moglem odmowic sobie porownania ugod z Kozakami, a zwlaszcza ugody hadziackiej z aktami unii polsko-litewskich, a przede wszystkim z postanowieniami zapadlymi w Horodle w 1413 roku. Na mocy tej unii polskie rody szlacheckie przyjely i nadaly swoje herby czterdziestu siedmiu rodom bojarow litewskich. Mnie zas wielce nurtowalo pytanie, czy litewscy bojarzy w roku 1414 roznili sie az tak bardzo od Kozakow zaporoskich w polowie XVII stulecia, ze nadanie im szlachectwa bylo calkowicie niemozliwe? Dopuszczenie do polskich herbow Litwinow, ktorzy dopiero w 1385 roku przyjeli chrzescijanstwo, bylo decyzja dosc niezwykla jak na Europe u schylku sredniowiecza. Podejmujac ja, szlachta polska zbudowala jednak podwaliny pod pozniejsza Rzeczpospolita i jej potege. Czy zatem nie mogla zrobic tego samego w polowie XVII wieku? Zasadnicza kwestia polega zas na tym, czy Litwini z poczatku XV wieku roznili sie bardzo od Kozakow? Oczywiscie – Zaporozcy wzniecali bunty i powstania, mordowali szlachte, jednak Litwini poczawszy od XIII wieku tak samo napadali na Krolestwo Polskie, porywali jencow, palili wsie i miasta. Jednym z postanowien unii w Krewie bylo zreszta zwolnienie wszystkich jencow polskich przebywajacych na Litwie. A jednak pomimo tego Litwini dostali herby i przywileje szlachty polskiej.
Bojarzy litewscy jednak, powie ktos, byli odpowiednikiem rycerstwa europejskiego, a wiec szlachta polska poniekad nadawala herby rownym sobie. Tymczasem Kozacy wywodzili sie w wiekszosci z plebsu i pospolstwa. Dlatego wlasnie panowie bracia nie mogli nadac im wlasnych przywilejow.
Niestety, nie jest to do konca prawda. XV-wieczny bojar litewski nie byl bowiem odpowiednikiem rycerza, gdyz uzalezniony byl od swojego ksiecia. Dopiero kolejne unie dokonaly przeniesienia na Litwe praw i przywilejow szlachty polskiej, a bojarzy stali sie w ich wyniku takim samym rycerstwem i szlachta jak Polacy. Nie byli nim jednak w czasie unii w Horodle, podobnie jak Kozacy nie byli szlachta.
Wreszcie sprawa najwazniejsza: Litwini dopiero wyszli z poganstwa, gdyz chrzest Litwy odbyl sie w 1385 roku, na 28 lat przed wydarzeniami z Horodla. Wielu z tych, ktorzy przybierali na swoje tarcze polskie herbowe znaki, urodzilo sie, nie znajac znaku krzyza; duza czesc z nich jeszcze przez dlugie lata pozostawala poganami. W przeciwienstwie do nich, Kozacy, ktorzy nie grzeszyli religijnoscia, wyznawali w znacznej czesci prawoslawie, choc u niektorych wiara byla nader powierzchowna. Nie byli jednak poganami, wyjawszy wszakze poganska, grzeszna sklonnosc do horylki.
Coz jeszcze roznilo Kozakow od Litwinow? Kultura? Nie uchybiajac Litwinom, watpliwe, aby na przelomie XIV i XV wieku powszechnie znali obyczaje rycerskie, nie mieli tez takich praw jak rycerze zachodnioeuropejscy. Co do Kozakow, to ma sie rozumiec iz w sporej czesci byli oni grubianami, uprawiali zas demokracje i polityke szabli, kija lub piesci, nie mozna wszakze odmowic im specyficznego poczucia honoru, a takze tego, ze wiekszosc starszyzny kozackiej przejmowala obyczaje szlachty polskiej. Generalnie nie roznili sie jednak zbytnio od Litwinow.
Szkoda zatem, ze w polowie XVII wieku nie nadano szlachectwa Kozakom, gdyz byc moze nowa unia tworzaca rownoczesnie kolejna czesc Rzeczypospolitej – Ksiestwo Ruskie – uratowalaby szlacheckie panstwo i pozwolila pokonac coraz potezniejsza Moskwe. Oczywiscie zawarcie takiej ugody wymagaloby od naszych przodkow zmiany mentalnosci i przezwyciezenia podzialow stanowych. Jednak na podobnie wspanialomyslny gest zdobyli sie przeciez prapradziadowie szlachty polskiej; nadajac swoje herby i przywileje Litwinom. Bardzo zle stalo sie, ze podobnego gestu zabraklo w 250 lat po unii horodelskiej.
Odpowiadajac na wszelakie pytania, uprzedzajac watpliwosci, ktore pojawia sie w glowie uwaznego Czytelnika, doszlismy w koncu do ostatniej kwestii: czy Jan Kazimierz, wybrany w 1649 roku na krola Rzeczypospolitej, dazyl w 1652 roku do zniszczenia armii koronnej? Czy chcial powolac w jej miejsce oddzialy cudzoziemskie, aby przeprowadzic w Rzeczypospolitej zamach stanu i wprowadzic wladze absolutna krola jak we Francji czy w Anglii?
Znow odpowiedzmy zgodnie z prawda historyczna: zadne zrodla nie przemawiaja za takim postepowaniem krola. W 1652 roku wladca odradzal Kalinowskiemu rozpoczynanie wojny z Kozakami i zagrodzenie Chmielnickiemu drogi do Moldawii.
Znow jednak pozostaja pewne poszlaki...
Jan Kazimierz, ostatni Waza na polskim tronie, byl jednym z najgorszych krolow Polski i Litwy. Przez cale zycie dzialal wbrew poddanym, a wbrew logice i interesom Rzeczypospolitej w szczegolnosci. Jego nieudolna polityka byla powodem przeciagajacego sie konfliktu na Ukrainie, sprowokowala najazd szwedzki, rokosze, konfederacje i oslabienie kraju. O jego wadach mozna by napisac ksiazke. Jednak do najwazniejszych nalezalo przede wszystkim kilka groznych fobii i obsesji.
Najwazniejsza z nich byl strach przed moznymi wrogami. W czasie swojego zycia Jan Kazimierz bez przerwy szukal wrogow – zwykle mozniejszych od siebie. A kiedy krol juz kogos znienawidzil, nie potrafil zachowac umiaru – ze wszelkich sil i nie zwazajac na nic, dazyl do zniszczenia swego przeciwnika. Pierwszym z wrogow krolewskich stal sie Hieronim Radziejowski – podkanclerzy, ktorzy dal sie wmanewrowac w przewrotna intryge krola i skazany zostal na infamie. Radziejowski uciekl za granice i przyczynil sie do Potopu szwedzkiego. Drugim z wrogow krolewskich stal sie Jerzy Sebastian Lubomirski; skazany, podobnie jak Radziejowski, na banicje i infamie, rozpetal w Rzeczypospolitej rokosz, ktory doprowadzil do kleski krola.
Jan Kazimierz podejmowal takze decyzje polityczne, ktore smialo mozna nazwac szalenczymi. Kiedy tuz przed Potopem poslowie szwedzcy zaproponowali mu sojusz i wspolny atak na Moskwe, pod warunkiem zrzeczenia sie praw do tronu szwedzkiego, krol nie uczynil tego i w ten sposob sprowokowal Karola X Gustawa do ataku na Rzeczpospolita. Kiedy po Potopie szwedzkim sejmy zalecaly krolowi uporzadkowanie spraw zwiazanych z podatkami i utrzymaniem wojska, Jan Kazimierz umyslil sobie wprowadzic zasade elekcji
Jan Kazimierz potrafil byc nieobliczalny. Kleska pod Batohem miala miejsce miedzy innymi z jego winy, gdyz w marcu 1652 roku nie potrafil (a moze nie chcial – diabel to wie) zapobiec zerwaniu sejmu przez Wladyslawa Sicinskiego. Byl to ten slawny posel, ktory wykrzyczal w izbie poselskiej pamietne
Jan Kazimierz jako jedyny krol polski abdykowal z wlasnej woli (Stanislaw August Zdrajca Poniatowski uczynil to jako drugi, ale pod przymusem).
Podsumowujac zatem: jesli tak szalenczy plan, jak sprowokowanie zaglady wojska koronnego moglby powstac w glowie ktoregos z wladcow Rzeczypospolitej, tedy najlepiej nadawalby sie do tego nikt inny jak tylko wlasnie Jan Kazimierz Waza, czyli ICR.
Примечания
1
Sklep – tu w znaczeniu piwnicy, lochu
2
