вынiшчыць яшчэ ў будучынi.
Камовiчавым грудзям даволi-ткi добра дасталося, пакуль яму, божачыся, сяк-так удалося пераканаць субяседнiка, што i ён, Камовiч, не такi ўжо самы апошнi чалавек на гэтай плянэце, i што ён шмат каму й шмат чаго яшчэ пакажа. Блiжэй гэных двух быў прымасьцiўся Кастусь, якi, хоць у гутарцы малы браў удзел, сардэчна патакiваў, калi ад яго вымагалi.
II
Калi цягнiк на другi дзень каля паўдня давалокся да Вiльнi, давялося яму шмат пачакаць, пакуль уцiснуўся на таварную станцыю. Даслоўна ўцiснуўся. Па бакох ня было анiводнага вольнага чыгуначнага шляху. Колькi квадратных кiлямэтраў таварнае станцыi было запруджана ваеннымi эшалёнамi.
На адным зь пешаходных пераходных масткоў над цэлым гэтым комплексам чыгунак i ваеннае ды ўцякацкае масы стаяла невялiкая група вiленскiх 'анткаў', якiя, назiраючы за гэтай вялiкай кангламерацыяй жаўнераў, народаў i простых нешчасьлiвых людзей, яўна цешылiся, часта ўсьмiхаючыся й час-ад-часу вузенькай нiтачкай сьлiны выказваючы сваю зьнявагу да тых, якiх лёс у гэны час i дзень, на добрае цi благое, сагнаў на станцыю.
- Цьфу на вас, нячысьцiкаў! - паказаў на iх Сымон.
- Ты бачыш, пасабiралiся басякi! - памог злаваць Кастусь.
З 'анткамi' другi раз i то ўжо больш паважна давялося нашай чацьвёрцы сустрэцца тут-жа налева за Вострай Брамай, непадалёк ратушы. Пакiнуўшы свайго прыпадковага спадарожнiка Сталюкевiча, яны накiравалiся ў былое гэттто, дзе, як было сказана, затрымалася Менская Школа.
- Давайце спынiмся на перакурку, - пасулiў Кастусь, зьнiмаючы з пляча 'дзегцярова' на рагу вулiцы.
- Давай, - адазвалiся iншыя.
Хлопцы моцна зацягнулiся цыгарэтамi й, не сьпяшаючыся далей, разглядалiся. Два чалавекi сярэдняга росту затрымалiся крокаў за пяць воддаль i зь несхаваным зацiкаўленьнем прыглядалiся ня так хлопцам цi iхным стрэльбам, як кулямёту.
- Скажыце, панове, - ня выцерпеўшы, агрэсыўна зьвярнуўся да iх Кастусь, цi не закахалiся вы ў нас часам?
- У вас-то, можа, й не, - адказаў паляк з грымасай, - але ў гэты кулямёт, то можа...
- Як-бы то, пане, - з вымушанай ветлiвасьцю прыйшоў на дапамогу другi, каб мы так зрабiлi маленькi гандэлек?
- Як то значыцца гандэлек? - удаў Кастусь, што не разумее.
- Прадайце нам кулямёт, - паясьнiў той.
Камовiч штось шапнуў Кастусю на вуха i, вiдаць, для падмацаваньня свайго аргуманту пстрыкнуў вялiкiм пальцам па адамавым яблыку. Дзежка спахмурнеў.
- Здурэў ты, цi што? - кiнуўся ён на Камовiча.
- Не разумееш, што ў сяньняшнiя часы гэта твой найлепшы сябра?
- Ды я-ж толькi думку такую... - залепятаў Камовiч.
- Эх ты, разам з думкай. У цябе думка толькi аб самагонцы. Як табе ня сорамна!
Дзежка раптоўным рухам ськiнуў з пляча i ўзяў напагатоў для стрэлу 'дзегцярова'.
Палякi змылiся вельмi хуценька.
III
У адным зь вялiкiх будынкаў былога гэтто сабралася ўжо больш сотнi юнакоў са Школы Камандзераў БКА. Засьведчыўшы службоваму падафiцэру сваю прысутнасьць i даведаўшыся, што тым часам нiякiх загадаў i плянаў няма, з дазволу падафiцэра Камовiч пайшоў наведаць сваiх бацькоў, а Сымон, Вiктар i Кастусь выправiлiся да Веньця. Гэтак называлi свайго колiшняга гаспадара, у якога жылi на памешканьнi. Польскае слова 'венц', адпаведнае беларускаму 'дык', ён вымаўляў, непатрэбна зьмякчаючы два апошнiя гукi. Гэта й паслужыла для яго гатовай мянушкай.
Быў Веньць старым шасьцiдзесяцiгадовым кавалерам. Зь iм жылi дзьве сястры, таксама яшчэ дзеўкi, адна на колькi гадоў старэйшая, а другая малодшая за брата. Цэлы сьвет гэтай асаблiвай тройкi круцiўся памiж анёлкамi, касьцёлам, працай i 'халупай', як яны называлi сваю хату. У Вiльнi жылi даўно. Веньць працаваў дзесь у гарбарнi. Не раськiдалiся, жылi вельмi сьцiпла. Пакоi iхныя паабчэплiваныя былi рознымi глiнянымi й парцалянавымi Езусамi ды Боскiмi Маткамi, пачынаючы ад Вастрабрамскай, а канчаючы Чанстахоўскай i iншымi сакрамантамi, у тайнiцу якiх тройка студэнтаў нiколi ня ўглыблялася. Адвялi хлапцам пакой на падстрэшшы. Былi там тры нiзкiя пасьцелi, стол з двума крэсламi й дзьве шуфляды. Адной выгадай для студэнтаў быў вялiкi франтавы балькон, здадзены поўнасьцю для iх карыстаньня. Адтуль быў добры вiд на Вяльлю й Замкавую Гару. Там хлопцы праводзiлi шмат свайго пазашкольнага часу.
Здаралася неаднойчы ранiцою ў нядзельку, калi тройка храпла яшчэ моцным сном справядлiвых у сваiм душным пакойчыку, малодшая Веньцiха, пастукаўшы ў дзьверы, безь вялiкай цырымонii прыходзiла гнаць студэнтаў 'да касьцёла'. Даўгiя й шчырыя запэўненьнi хлапцоў, што яны не каталiкi, а праваслаўныя й што акрамя касьцёлаў ёсьць у Вiльнi таксама й цэрквы, нiяк не маглi памясьцiцца ў цеснай галаве старой дэвоткi, якая часамi так надакучала, што найбольш гарачы й непаўстрыманы з тройкi - Кастусь, ускочыўшы з пасьцелi паўголы, у адных падштанiках, не так ужо ветлiва выпрошваў нахабную мiсiянерку за дзьверы. Пасьля гэтага хлопцы звычайна пераварочвалiся на сваiх цьвёрдых сеньнiках на другi бок i храплi аж да абеду.
Бывала часта, што студэнты хадзiлi паўгалоднымi. Мясцовыя харчовыя карткi далёка не задавалялi iхнага сялянскага апэтыту, й, прынамсi, раз на пару месяцаў то адзiн, то другi ехаў за дзьвесьце з гакам кiлямэтраў да бацькоў, каб прывалачы пару мяшкоў ежы, пераважна тлушчаў. Iншым разам, а бывала гэта вельмi рэдка, бацькi то аднаго, то iншага самi перасылалi харчы, калi нехта знаёмы ехаў ад iх у Вiльню, бо поштай пераслаць было нельга, а за бiлетам на праезд чыгункай трэба было доўга абiваць парогi ў мясцовага нямецкага акруговага камiсара. Бывала й так, што навет тых харчоў з картачак ня было за што купiць. Пакуль удалося ў кагосьцi пазычыць колькi марак - кiшкам даводзiлася граць марша.
Па-свойму спачувала хлопцам старая Веньцiха. Часьценька такое спачуваньне замянялася ў тры няглыбокiя талеркi рэдкага зупы, званай 'полевэчкай', якая ня так лагодзiла голад, як яшчэ больш спрычынялася да бурклiвасьцi кiшок. Але, як кажуць, галоднаму й жук - мяса. Дык навет i за гэткую дабрату, выражаную трыма няглыбокiмi талеркамi рэдзенькай зупы, Кастусь пасьля дазваляў старой дэвотцы заапякавацца не так ужо малым кусочкам сала, якое хоць часамi й пазнавата, але ўсё-ж знаходзiла iхны адрас.
IV
- Знаеце што, хлопцы, - гаварыў да сваiх двух сяброў, кiруючыся на вулiцу, Кастусь, - я ў Веньцi пакiнуў цэлую кучу сваёй вопраткi, а самае галоўнае тыя найлепшыя боты з блiскучымi халявамi. Чаму маюць нямытаму чорту заставацца? Давайце возьмем апылiм iх i пагуляем харашэнька. Як вы думаеце?
Апылiць - у тэрмiналёгii Кастусёвай азначала збыць, прадаць, або, як часьценька казаў ён у размовах з палякамi, 'сьпененжыць' - замянiць на цьвёрдую манэту.
- Добрая iдэя, - падтрымаў Вiктар.
- Шкада мне зь iмi расставацца, але ў войску яны лiшнiя, а грошы прыдадуцца, - дабавiў Кастусь. Хварсiў ён моцна тымi ботамi, надта-ж элегантнымi, шытымi з найлепшага хрому. Былi яны прадметам зайздрасьцi не аднаго з падлеткаў у гiмназii.
- Ды й мой-жа кажушок у Веньцi заваляўся дзесь, калi толькi мышы не дабралiся да яго, - адазваўся Сымон.
- Ну, брат, на твой цэнны й слаўны кажушок дык хiба й Веньцевы галодныя мышы ня кiнуцца, - зарагатаў звычайна больш маўклiвы Вiктар. - Каб ты паслухаў нашай рады, то даўно кiнуў-бы яго й перастаў саромiць нас у таварыстве.
- Га-га-га! Знайшоў што прыпамiнаць, свой незаменны кажушок! - памог Вiктару Кастусь.
Сапраўды прадзяўблi сябры Сымону галаву з гэтым рудым, ужо вынашаным, аж пачарнелым ягоным дамашнiм кажушком. Сымон з дому быў бяднейшы за сваiх сяброў. Бацька ня мог здабыцца, каб прыдбаць сыну, якi безь ягонага дазволу самадумам паехаў у Вiльню вучыцца, лепшую вопратку. Меў, акрамя Сымона, яшчэ, як любiў гаварыць, пяць ратоў накармiць i пяцёра плячэй апрануць.
За Сымонаў самадумны выезд на навуку бацька яму па некаторым часе дараваў, але на лепшую вопратку для сына так i не здабыўся.
- Ну што-ж, сынок, едзь, вучыся, - казаў ён да сына, калi той, пераскочыўшы колькi класаў, здаў у Вiленскую гiмназiю iспыты й з няскрываным задавальненьнем паведамiў аб гэтым старога. - Але Бог ведае, колькi я табе змагу памагчы. Так коратка з усiм, што канца нiколi няма. Што-ж да вопраткi, то бяры во й насi, якую маеш, бо лепшай я табе ня спраўлю. Каб во сядзеў дома ды мне памагаў, то, можа-б, што... а так, то
