такое? 'Дык вось прыйшла папера, а перадаць няма з кiм на Баранлы-Буранны. На, перадай яго жонцы. Тут адказ на яе пытаннi. Памёр ён, як тут напiсана', - i сказаў нейкае незразумелае мне слова. 'Ад iнфаркту, кажа'. А гэта што такое - iнфаркт, кажу я. А ён адказвае - 'ад разрыву сэрца'. Вось яно як - не вытрывала сэрца. Я не паверыў спачатку. Узяў у рукi паперу. Там сказана: начальнiку станцыi Кумбель паведамiць на раз'езд Баранлы-Буранны афiцыйны адказ для грамадзянкi... прозвiшча... на яе запытанне - i далей пра тое, што падследны Абуталiп Кутыбаеў памёр ад прыступу. Так i сказана. Я прачытаў, гляджу на яго i не ведаю, што рабiць. 'Вось якiя справы, разводзiць рукамi Чарноў. - Вазьмi перадай ёй'. Я кажу - не, у нас так не заведзена. Не хачу быць чорным звестуном. Дзецi ў яго малыя, як я магу сказаць iм такое? Мы спачатку там параiмся i потым рашым. Цi мо хто спецыяльна з нас прыедзе па гэтую паперу i прывязе яе, як трэба прывозiць усялякую жалобную вестку - не верабей жа загiнуў - чалавек, - а мо жонка ягоная сама прыедзе i атрымае з вашых рук. I вы тут ужо самi раскажаце i растлумачыце, як усё здарылася. А ён мне: 'Справа, кажа, твая, як хочаш'. А я кажу: прабачце, але няхай папера пакуль паляжыць у вас, а на словах я перадаць перадам, i мы параiмся там у нас на месцы. 'Ну, глядзi, кажа, табе вiдней'. З тым я выйшаў ад яго i ўсю дарогу паганяў вярблюда i пакутаваў: як жа нам быць? У каго з нас хопiць смеласцi сказаць пра такое?
Казангап змоўк. Едыгей прыгнуўся так, як быццам гара налягла на плечы.
- Што цяпер будзе? - забедаваў Казангап.
- Я так i ведаў, - горасна пакiваў галавой Едыгей. - Не вытрываў ён разлукi з дзецьмi. Вось гэтага я больш за ўсё баяўся. Не вынес разлукi. А маркота - гэта ж страшна. Вунь хлапчукi як сумуюць па бацьку - глядзець на iх няма сiлы. А каб ён так не перажываў, дык адседзеў бы, колькi прызначана, i вярнуўся. Цярпець не ўпершыню. I ў нямецкiм палоне, у канцлагерах iхнiх нацярпеўся, i ў партызанах не соладка было, але тады ён быў сам па сабе, тады ён быў адзiн. А цяпер яго з жывым мясам ададралi ад сям'i, ад дзяцей. Вось i не вытрываў...
- Яно так, я таксама так думаю, - азваўся Казангап. - Не верыў я, што ад разлукi чалавек можа памерцi. А то ж мог бы, малады яшчэ, i дачакацца, калi разбяруцца i вызваляць. Не вiнаваты ж нi ў чым. Розумам ён ведаў гэта, а сэрца, бач, не вытрывала.
Потым яны доўга сядзелi, абдумвалi становiшча, але як яны нi думалi, вярталiся да таго, што сям'я засталася без бацькi, дзецi асiрацелi, Зарыпа аўдавела, i гэта несумненна. Аднак самую разумную прапанову выказала ўсё ж Укубала:
- Няхай Зарыпа сама атрымае тую паперу на станцыi. Няхай гэта будзе не пры дзецях. I няхай там усё абдумае, казаць дзецям цi не.
- Ты праўду кажаш, - падтрымаў яе Едыгей. - Яна мацi, няхай сама рашае, казаць дзецям цi не пра смерць Абуталiпа. А я не магу... - i Едыгей на паўслове змоўк, язык не слухаўся, ён закашляўся, каб прагнаць шкадобу, што душыла яго.
I яшчэ сказала Укубала, калi яны прыйшлi да агульнай думкi:
- Трэба, Казаке, - параiла яна Казангапу, - каб вы сказалi Зарыпе, што нейкiя пiсьмы чакаюць яе ў начальнiка станцыi. Адказы, маўляў, прыйшлi на яе запытаннi. Але прасiлi быць ёй асабiста, так, маўляў, трэба. Але адпускаць туды Зарыпу адну нельга. Ты, Едыгей, едзь з ёй, будзь з ёй у гэтую часiну. Цi мала што можа здарыцца пры такой бядзе. Скажы, што табе трэба на станцыю па справах, i едзьце разам. А дзецi пабудуць у нас.
- Добра, - згадзiўся Едыгей з жонкай. - Заўтра я скажу Абiлаву, што Зарыпу трэба везцi ў бальнiцу на станцыю. Няхай затрымае на хвiлiну цягнiк.
На тым i пагадзiлiся. Але выехаць у Кумбель iм удалося толькi праз два днi спадарожным цягнiком, якi спынiўся на лiнii па просьбе начальнiка раз'езда. Было гэта 5 сакавiка. Буранны Едыгей назаўсёды запомнiў гэты дзень.
Ехалi ў агульным вагоне. Народу рознага тут было поўна, ехалi: з сем'ямi, з хатулямi, на ўсiм ляжала адзнака дарожнага побыту - з сiвушным духам, з бязладнай гаманой, з соўганнем туды-сюды, з картамi аж да ачмурэння, з бабскiмi бясконцымi гамонкамi пра нялёгкае жыццё, пра п'янства мужоў, пра вяселлi, пахаваннi. Людзi ехалi далёка i здалёк. I да ўсяго як не чужыя прыдалiся са сваiм горам i бядой Зарыпа з Едыгеем.
Калi Зарыпа ўстала з месца i пайшла па вагону ў тамбур пастаяць ля акна, нейкая расейская жанчына, што сядзела на лаве каля Едыгея, сказала, зiрнуўшы добрымi, некалi, мусiць, блакiтнымi вачыма:
- Што, сынок, жонка ў цябе хворая?
Едыгей аж здрыгануўся.
- Не жонка, а сястра яна мне, мацi. У больнiцу вязу.
- Ды яно ж... Бачу, што цяжка ёй. Баiцца, мусiць, каб у больнiцы хваробу якую страшную не знайшлi. Эх, жыццё-быццё наша! Не народзiшся, свету не пабачыш, а народзiшся - горам захлынешся. Вось яно як. Ды бог лiтасцiвы, маладая яшчэ, ачуняе, - казала яна, нейкiм невядомым чынам здагадваючыся пра роспач i тугу, што агарнулi Зарыпу ў дарозе яшчэ мацней.
Язды да Кумбеля гадзiны паўтары. Бяскрайнiя саразекi, што мiльгалi за вокнамi, ляжалi яшчэ пад снегам - маўклiвыя i халодныя. Але нейкiя першыя прыкметы таго, што зiма iшла на злом, ужо азначылiся. Чарнелi дзе-нiдзе пралысiны на ўзлобках, праступалi няроўныя закрайкi яроў, мiльгацелi на пагорках плямы сонечнага святла, i адчувалася, што снег паўсюль пачаў асядаць пад вiльготным ветрам, што абудзiўся ў стэпе з надыходам сакавiка. Аднак сонца яшчэ хавалася ў цяжкiх, навiслых над стэпам хмарах. Трывала яшчэ зiма - снег мог павалiць. Мяцелiца магла ўсхапiцца...
Пазiраючы ў акно, Едыгей перакiдваўся словам з ласкавай старой i не спяшаўся гукнуць Зарыпу. Няхай пабудзе адна, можа, так ёй лепш. I зноў, каторы ўжо раз, спрабаваў Едыгей зразумець, растлумачыць сабе, чаму Абуталiп Кутыбаеў памёр, не дачакаўшыся рашэння сваёй справы. I не знаходзiў iншай прычыны, як тугi па дзецях. Яна надарвала яму сэрца. Толькi разлука, цяжар якой не кожнаму дадзена несцi на сабе, толькi гораснае ўсведамленне таго, што сыны, а без iх ён не ўяўляў не тое што жыцця - самога дыхання нават, думка пра сыноў, кiнутых на волю лёсу на нейкiм глухiм раз'ездзе, у бязлюдных, бязводных саразеках, адабрала ў яго жыццё...
Пра тое ж думаў i Едыгей, седзячы на лаўцы ў прыстанцыйным скверыку i чакаючы Зарыпу. Яны дамовiлiся, што ён будзе чакаць яе тут, пакуль яна сходзiць па паперы.
Быў поўдзень ужо, але не распагоджвалася. У нiзкiм воблачным небе так i не пасвятлела. Адтуль нешта сеялася - цi то сняжынкi, цi то вiльгаць асядала на твар. Вецер часам налятаў са стэпу, ён нёс водар вiльгацi i зляжалага снегу. Халаднавата, няўтульна было Едыгею. Звычайна ён любiў пры выпадку пабыць сярод людзей у станцыйнай мiтуснi, асаблiва калi самому не трэба было спяшацца. Затое вiдаць было, як пульсавала жыццё: прыбыў цягнiк - пабольшала людзей, i вось ужо зноў пуставата - пайшоў цягнiк.
Цяпер усё гэта не цiкавiла яго. Ён здзiўляўся, якiя заклапочана-нетутэйшыя аблiччы былi ў людзей; якiя яны, людзi, безуважныя адзiн да аднаго... Дый музыка, што гучала па радыё, наганяла смутак i тугу. Навошта музыка? Хацелася чалавечы голас пачуць... Прайшло мо хвiлiн дваццаць, а то i болей, як Зарыпа прапала ў вакзальнай таўканечы. Едыгей пачаў непакоiцца, i хоць яны цвёрда дамовiлiся, што ён будзе чакаць яе тут, ён рашыў усё ж пайсцi яе пашукаць.
I раптам ён убачыў яе ў дзвярах i ўздрыгнуў мiжволi. Так яна рознiлася ад усiх людзей тутэйшых сваёй сiрочасцю i адзiнотай. Твар яе быў надзiва бледны, а iшла яна, нiбы ў сне, нiбыта нiчога вакол яе не iснавала, iшла, нiбы ў пустынi, напружана трымаючы паставу i строга сцiнаючы вусны. Едыгей устаў насустрач ёй. Мiнулася, можа, цэлая вечнасць, пакуль яна падышла, трымаючы ў руках тую самую паперу ў каляным канверце, i, падышоўшы, сказала, ледзь шавяльнуўшы губамi:
- Ты ведаў?
Ён паволi схiлiў галаву.
Зарыпа апусцiлася на лаўку i, закрыўшы твар рукамi, моцна сцiснула галаву, нiбы баялася застацца з гэтым светам вочы ў вочы. Зарыдала, адзiнокая ў сваiм горы. Яна плакала, сутаргавата сцiнаючыся ў балючы камяк, правальвалася ў нейкiя безданi свайго iснавання, сваёй пакуты, а ён сядзеў побач i гатовы быў, як тады, калi забiралi Абуталiпа, апынуцца цяпер ужо на яе месцы i прыняць на сябе, не задумваючыся, любыя пакуты, каб толькi палягчэла ёй, гэтай жанчыне. Але што ён мог!
I так яны сядзелi на лаўцы прыстанцыйнага скверыка. Зарыпа плакала, сутаргавата ўсхлiпваючы, i ў нейкi момант зласлiва кiнула сабе пад ногi скамечаны канверт з той злашчаснай паперай. Але Едыгей падабраў канверт i паклаў яго сабе ў кiшэню. Потым ён дастаў насоўку i сiлай прымусiў Зарыпу выцерцi слёзы. Але гэта не памагло.
