такое далёкае, непаўторнае, цяпер адыйшло ў нябыт...
Трэцi мiраж: на Росах ледзь стаiць ужо пахiлены, збуцьвелы, падгнiлы драўляны крыж. На iм пагода амаль зьлiзала чорны надпiс. На зусiм аселую, амаль зраўнаную з навакольнай зямлёй магiлку дрыжачая юнацкая рука стаўляе запаленую сьвечку. Вецер гасiць яе. Далонь ахутвае слабое полымя. Заплылыя сьлязамi вочы яшчэ раз поўзаюць па тым зьлiзаным на крыжы надпiсе, каб упэўнiцца, што яна тут, а ня ў iншым месцы... Дарагая, незаменная, адзiная... Хоць адзiн сын знайшоў сюды сьцяжыну, каб адведаць, успомнiць. Чаму-ж лiхi лёс не дазволiў легчы табе ў роднай вёсцы, каб адведвалi дзеткi, каб штодзень зрок iхны шукаў зводдаль месца твайго супачынку?
Калiсьцi даўно-даўненька, здаецца, назад цэлыя стагодзьдзi таму, было гэта. Сымону гадоў цi ня дзесяць тады мiнула. Вунь памагаў ужо матцы зь сярпом пры загоне перасьпелага жыта. Трэба-ж чым хутчэй. Суседзi, у якiх стае рук да працы, даўно пажалi. Памагае й самая старэйшая замужняя сястра. Рэжуць вострыя сярпы таўстыя сьцёблы, й паволi пляцецца гутарка.
- Эх, Божа-ж мой, Божа, - уздыхае, выпрастаўшы сьпiну й навокал пазiраючы, мацi, - працуеш, працуеш век, а памрэш, дык цi ўспомнiць хаця хто...
- Мама, мамачка даражэнькая... каб ты толькi ведала...
Але гэтых апошнiх слоў ня чуваць было тады на жытнiшчы. Iх цяпер заглушае жаласлiвы вецер на чужой эльзаскай зямлi.
II
Ад самай першай сутычкi з французамi, ад часу заняцьця пазыцыяў на фронце, перабежкi людзей да працiўнiка прадаўжаюцца. Пераходзяць найчасьцей малымi групамi - па тры-чатыры. Камандзеры бачаць, як таюць шэрагi, як убываюць людзi. Рапарты аб перабежках падаюцца ўверх позна - каб адцягнуць, утаiць. Афiцэры бачаць, што мараль войска нiзкая. Адной з прычынаў зьяўляецца нiзкаякаснае й нярэгулярнае харчаваньне. I чаго-ж вартая ў баi армiя, якая навет на сталым адрэзку фронту, пры добрых магчымасьцях даставаў, ня можа наладзiць нармальнага харчаваньня?
Няма сумлеву, што працiўнiк ад перабежчыкаў ведае колькасьць, якасьць, твар, баявую маральнасьць i распалажэньне ўсiх адзiнак на гэтым баку. Ён ужо добра зарыентаваны, што тут адно павуцiная заслона, прайсьцi празь якую ня будзе нiякiх цяжкасьцяў. Ведае, пэўна-ж, i тое, што беларусы ня маюць намеру баранiць чужой нявольнiцкай iмпэрыi. Працiўнiк, як вiдаць, спынiўся адно для перадышкi, каб падцягнуць запасы амунiцыi, харчоў, людзей. Тое з трыццатай дывiзii, што само не адпаўзе добраахвотна на той бок ды пакуль што трымаецца ў цэласьцi, жыве на пазычаным часе.
Галодныя жаўнеры насуперак загадам зьверху лазяць па гаспадарскiх падвалах, забiраюць усё, што пападаецца пад руку зь емiны. Iншыя, забываючыся, залiваюцца вiном. Цi адзiн ужо дастаў за гэта кулю ў лоб ад немцаў. Але галодных не накормiш загадамi, забаронамi, не пашлеш у вакоп баранiць свае пятлi...
Камандзеры батальёну Мураўёва, прынамсi, тыя, што стараюцца бачыць i думаць, ведаюць, што штучна склееная адзiнка дажывае апошнiя днi. Дзеля таго думаюць яны аб ратаваньнi свайго жыцьця ў недалёкай будучынi. Калi пачнецца апошнi акт драмы на нямецкiм баку, калi гарматнымi грымотамi адчыняцца дзьверы ў новы сьвет, трэба ўцалець пад агнём i перайсьцi на другi бок - вось асноўная iдэя, што гнезьдзiцца цi ў адной галаве.
Лейтанант Сьцервiн зноў паклiкае на дапамогу ўсю сваю вынаходлiвасьць. Што хутка фронт крахне - у яго няма сумлеву. Застаецца адно крыху прадугледзець, а пасьля - папярэдзiць выпадкi. Трэба перабрацца на той бок - гэта ўжо ясна, ведама й пастаноўлена ня сяньня. Трэба ня толькi перайсьцi цэлым, але й захаваць усё сваё багацьце.
Лейтананта Башмакова - камандзера зьвяза з чацвёртай роты - Сьцервiн ведаў яшчэ зь Беларусi. Разам у палiцыi доўгi час служылi. Каб яму, Сьцервiну, столькi год здаровага й шчаслiвага жыцьця, колькi яны ўдвух лiтраў самагонкi зглумiлi. Дый чаго iншага толькi ня выраблялi пад час таго глумленьня... Адным словам, гэта - 'парень', зь якiм шмат чаго можна было зрабiць. Дый цi першы раз рабiць прыйдзецца...
Ня трэба было Башмакову й двух слоў, каб зразумеў, у якi бок кiруе Сьцервiн свае аглоблi.
- Так в чем же дело, - адказаў былы чырвонаармеец, - давай, не медля...
Умовiлiся на сяньня. Башмакоў мае быць дзяжурным па роце, будзе цэлы час у баёвой гатоўнасьцi. Каля гадзiны адзiнаццатай сустрэнуцца на перадавых пазыцыях, на левым крыле абаронных вакопаў Асбаху. Сьцервiн будзе абыходзiць пазыцыi свае роты, а там ужо сустрэнуцца й гайда... Так, здаецца, проста й дасканала. Як пiць даць, казаў той. Ужо раней асачылi й абмяркавалi дарогу на другi бок, найбольш праўдападобныя месцы пазыцыяў працiўнiка, да якiх трэба накiравацца.
Сьцервiн зацягнуў пару глыткоў штучна пэрфумаванага, пахучага, удушлiвага дыму зь нямецкае цыгарэты, устаў i зiрнуў на камандзера роты, што драмаў за сталом пры закуранай лямпе.
- Думаю пройтись, Иван Павловнч, - кiнуў, быццам нехаця.
- Да, да, хорошо, пройдитесь, - адказаў камандзер, - проверьте, как там ребята и вообще, что где слышно. Черт подери, уже двадцать три человека из роты удрало, - церабiў галаву. - Разве они не знают?.. Да, впрочем... - махнуў вялай рукой капiтан.
Сьцервiн бярэ на плячо аўтамат i, не азiраючыся, выходзiць.
- Але-ж i цёмна, бляха! - кляне, спынiўшыся за дзьвярыма.
Ноч цёмная, як дзёгаць. Лейтанант пастаяў, колькi змог разгледзеўся, штосьцi памяркаваў. Рука выцягнула з-пад пазухi плоскую пляшку, а вусны ўзялiся смактаць зь вялiкай прагнасьцю. Цяплыня разьлiлася па жываце.
Сухi вецер магутнымi крыльлямi бушаваў у цемнаце. Дзесьцi ўверсе шумелi густыя клубы хмараў, калацiлiся вяршынi аголеных дрэваў. Вецер церабiў выстаючую ў Сьцервiна з-пад шапкi грыўку валасоў.
Нiдзе нiкога ня вiдаць. Лейтанант пастаяў, пасьля, паволi адмераўшы крокаў трыццаць у заходнiм кiрунку, павярнуў налева ў бочную, вядучую на поле, вулiчку. Ужо наблiжалася адзiнаццатая, i хто ведае, цi Башмакоў яго не чакае. Ён i ня думае паказвацца ў вакопы свае роты. Чаго? Няма дурных. 'Трохi мо й занадта цёмна, але хто яго ведае. Можа, так i лепш', - мяркуе, асьцярожна ступаючы, Сьцервiн.
Ззаду, здаецца, чуваць нейкiя крокi. Ён спыняецца й азiраецца, але нiчога не бачыць. Зрэшты, навокал-жа свае. Чаго-ж тут баяцца? Але нейкая няпэўнасьць пачала дакучаць апошнiмi днямi... Ледзь ня трывога. Нiколi так раней ня было... Эх, дурнота, - махае ён у думках рукой i для пэўнасьцi падцягвае ды трымае напагатоў аўтамат, каб у выпадку нечаканасьцi... Тулiцца блiжэй да сьцяны забудаваньняў па левым баку. Можа, так хутчэй спасьцеражэ спадарожнiка. Iзноў спыняецца й чакае момант, але нiчога ня вiдаць. 'Ат, мусiць, цi не здалося мне. Дый чаго я так, як дзiця, трывожуся? Свае ж навокал...' - i ставiць смялей крокi, трымаючыся амаль самых сьцен.
Раптам нечыя рукi, быццам стальныя кляшчы, хапаюць за шыю й цягнуць за вугал хаты.
- Ах ты! У-у-у-ух! - вырываецца нечакана ў Сьцервiна, i ён напружвае ўсе сiлы, каб вырвацца са стальных абдымкаў. Але напасьнiк балюча крутануў назад левую руку Сьцервiна, а другой умiг ськiнуў з пляча аўтамат i трымае за горла.
- Стой, гадзюка! - нянавiсьцю дыша голас. - Папаўся ты нарэшце!
Ззаду хуткiм трушком зблiжаюцца нечыя крокi, й перад Сьцервiным вырастае рослая фiгура.
- Малiся, нячысьцiк, калi ў Бога верыш! - загадвае шурпаты бас. - Бо прыйшла хвiлiна помсты. За ўсе крыўды, якiя ты прынёс беларускаму народу, за гвалчаную матку, мужа, дзiця, за расстраляных i апаганеных...
- Пу-у... - задыхаецца i ўецца, быццам тая гадзюка ў кляшчах, Сьцервiн.
Вочы ягоныя аж вылазяць з вачнiц, спасьцярогшы маланкавы рух правай рукi папярэдняга напасьнiка. Даўгое жыгала кантаватага штыка ўядаецца пад рэбры.
- У-у-ух!
Сьцервiнавы каленi гнуцца, арганiзм слабее й звужаецца, паглынае ўсё навокал начны дзёгаць.
Дзьве постацi моўчкi пару хвiлiн стаяць над сьвежым трупам. Насок жаўнерскага чаравiка паварочвае ўверх улiплы ў балота нос.
- Цi ня лепш было-б дзе прыхаваць?
- Пэўна-ж. Але дзе?
- А вось, давай, цягнем туды, - паказвае гаспадар голасу ў бок будынку з большым падстрэшшам. - Чым-небудзь накрыем. Пакуль суд ды справа, дык i ня будуць ведаць, дзе падзеўся. Падумаюць, што ўцёк. А то нашы нявiнныя хлопцы пацярпець могуць...
