Не дарма-ж людзi вечна сварылiся й судзiлiся за зямлю, а судовы акупацыйны апарат выцягваў зь iх апошнi цяжка зароблены грош.
Нiчога не ўтрывалiлася так у Сымонавай памяцi, як справа зь сярнiчкамi. Прадукцыя сернiкоў была ў руках манаполю. Навет на бензiнныя запальнiчкi трэба было мець дазвол, за якi салёна плацiлася. Пачка-ж сернiкоў каштавала восем грошаў. Калi параўнаць, што мужчыны пры касьбе цi жанчыны пры жнiве зараблялi ў сярэднiм ня больш за паўтара злотага, а дзесятак яек пад вясну каштаваў каля сарака грошаў, выходзiла, што сернiкi былi надзвычайна дарагiмi. Каб ашчадней было, сяляне звычайна шчапалi сярнiк на дзве, а то й на чатыры часьцi. Прыгадваў Сымон, як мацi, скончыўшы страву ранiцою, зграбала ў кучку гарачыя вугалькi ў печы, каб захаваць прысак на распалку вечарам. Здаралася-ж, што й ня было чым у хаце дроў у печы цi лямпы запалiць.
- Бяжы, сынок, да Антанiны, папрасi пару вугалькоў, каб печ распалiць, прасiла хлопца мацi, - а калi няма, то няхай сернiкоў зь пяток пазыча.
Прынесеную хлапцом пазычаную запалку намагалася мацi найперш падзялiць вострым нажом на колькi частак. Часьценька не ўдавалася. Найцяжэй было з галоўкаю серкi, што часта пры расшчэплiваньнi зусiм адпадала ад дрэва. Сымон нiколi не забыўся, як цяжка пры гзтым уздыхала мацi:
- Божа-ж ты мой, от-жа якое лiха. I не ўдалося. Кажуць - дзе каротка, там iрвецца.
Сьпяшыў назаўтра Сымон зь дзесяткам яек у мястэчка. Свая сям'я бачыла яйкi на стале адно на Вялiкдзень цi пры цяжкiх летнiх працах. Збыўшы тавар, вяртаўся дахаты хлапец з новым запасам сернiкоў, а мацi зноў старалася кожную штуку падзялiць на чатыры.
Усе малыя дзецi цiкавяцца рознымi машынамi. Малы Спарыш любiў цягнiкi, аўтамабiлi й самалёты. Першых нагледзеўся ўволю, бо чыгунка прабягала каля вёскi. Горш было з аўтамашынамi. Хаця вёска ляжала пры галоўнай дарозе, яны праходзiлi там надта рэдка. Бывала, спасьцеражэ хлапец на дарозе вялiкi клуб пылу i - адкуль возьмуцца тыя ногi - прэ, задыхаўшыся й адвесiўшы язык, каб хаця-ж усьпець прыгледзецца зблiзку. Звычанна ехаў гэта з адлеглага на восем кiлямэтраў маёнтку пан Сьлiвiнскi. 'Якi-ж бы я быў шчаслiвы, - думаў Сымон, калi-б гэны пан спынiўся хоць на мiнутку й дазволiў прыгледзецца да самаходу, а мо й дакрануцца да яго'.
Колькi чуў хлапец пра магутнасьць польскае дзяржавы, колькi наслухаўся ад настаўнiцы гiсторыi апавяданьняў аб польскiм гэройстве ў мiнулым, аб сiле Польшчы ў сучасным. Ад мясцовых панкоў i ўсякай адмiнiстрацыйнай дробязi чуў, што Польшча мае самую найсiльнейшую армiю ў Эўропе, што такой не маюць нi немцы, нi расейцы. Былi ў палякаў, паводле iх, i моцныя танкi й самалёты, i падводныя лодкi 'Ожэл' i 'Сэмп', i iншая зброя.
- Няхай адно цяпер адважацца швабы цi кацапы ступiць на нашу польскую зямлю! - вымахвалi кулакамi панкi й падпанкi. - Не дамо нiводнага гузiка ад нашага польскага плашча.
I хутка прыйшла нагода. У палякаў забралi ня толькi ўсе 'гузiкi', але й сам 'плашч'. За два тыднi зьгiнула 'вялiкая моцарствовая', якую паны так нядаўна манiлiся яшчэ разбудаваць 'ад можа да можа'. Польскi акупацыйны апарат, быццам тая пена, зьнiк зь беларускага цела, а маскоўская чырвань, дазволiўшы сялянам на парумесячную перадышку, хапiла iх за горла абцугамi калгаснае сiстэмы. Запоўнiлiся на станцыях гаротнiкамi-беларусамi цяплушкi-вагоны, i ўчора яшчэ прыгнятаны панамi беларускi селянiн ехаў сяньня ў Сiбiр следам тых-жа прыгнятальнiкаў.
Калi раней Сымон Спарыш мяркаваў, што палякi ёсьць фальшывыя, эксплуататары, нялюдзкiя ў дачыненьнi да слабейшых, дык за часамi гiтлераўскае акупацыi, сочачы, як верна служылi немцам i дзе маглi вынiшчалi беларусаў, пераканаўся, што было сярод iх цi мала подлых. З агiдай глядзеў, як людзi, якiх ведаў са школы, што раней пагражалi 'швабам', сяньня за кавалак хлеба гатовыя былi лiзаць iм пяткi, зьдзекавалiся над безабароннымi, абы выслужыцца новым панам.
'Так, - думаў юнак, прыглядаючыся зеленкавата-шэрым хвалям Мiжземнага мора з мараплава, што вёз яго цяпер у Iталiю, - вельмi-ж цiкава, як выглядаюць i што робяць цяпер 'пшэкi' й цi хоць крышку зьмянiлiся, навучылiся й паразумнелi за вайну. Дый глядзець цяпер ужо буду iншымi вачыма. Колькi-ж за час вайны набраў чалавек жыцьцёвай практыкi. Гэта-ж ня тое, што калiсьцi - сьвет быў закрыты. Галоўнае, што прыйшла нарэшце нацыянальная сьведамасьць i што з поўнай разумовай сьпеласьцю магу цяпер добра ацанiць колiшняга акупанта'.
НА СОНЕЧНЫМ УЗЬБЯРЭЖЖЫ
I
Нэапаль! Колькi на працягу стагодзьдзяў валадары пяра прысьвяцiлi табе слоў, колькi кампазытары складалi аб табе песьняў, колькi маляры спэцкалi фарбы, стараючыся адлюстраваць тваё прыгожае аблiчча. А ты ўсьмiхаўся празрыста-блакiтнаю гладзьдзю шырокае паўкруглае затокi, вiтаў падарожных залатымi праменьнямi ўзыходзячага з-за твае сьпiны сонца, супiўся шэрымi, па гарбатым сьхiле раськiданымi мурамi ды вечна пагражаў цёмным сiлуэтам велiчна-маестатычнага Вэзувiя.
Уяжджаючы ў Нэапалiтанскую затоку з захаду, мiнаеце па дарозе з правага боку малы скалiсты абток* Капры. Недарма ў даўнейшыя часы служыў ён добрым сховiшчам i абароннай цьвярдыняй для пiратаў. Стратэгiчнае палажэньне забясьпечвала рабаўнiкам хуткi й зручны доступ да ўсiх пунктаў горнага пахiлага ўзьбярэжжа, а лябiрынт водных злучэньняў пад скаламi абтоку быў дасканалым сховiшчам для нарабаванай здабычы, зброi й ваенных матэрыялаў.
* Востраў.
Зьмянiлiся спосабы людзкiх войнаў i разбояў, а разам зь iмi й прызначэньне абтоку Капры. У выгодных вiлах, санаторыях i на летнiшчах адпачываюць багатыя замежныя госьцi з усяго сьвету, лечацца й дужэюць змучаныя й хворыя, упiваюцца сонцам i палошчуцца ў крыштальна чыстай вадзе падарожнiкi, кiшэнi якiх патрапяць вытрымаць немалыя кошты. Абток Капры славiцца па цэлым сьвеце ў песьнях, памiнаецца ў назвах вулiц, мiльгае сьвётламi нэонаў на вулiхац вялiкiх гарадоў у рэклямах самых разных прадуктаў. Абток Капры лагодна казыча прыемныя ўспамiны цi аднаго з багачоў, якому ўдалося правесьцi там у выгадзе й пяшчотах сонечныя часы жыцьця.
Адылi для звычайнага чалавека, што праяжджае паўз Капры ў Нэапаль, абток застаецца ў памяцi нярэальным, нявыразным сiлуэтам ахутаных ранiшнiм туманам скалаў. Затое Нэапаль - гэта ня зьява, а рэальнасьць, даступная бальшынi хаця-б таму, што зьяўляецца галоўнай брамай, празь якую замежнае людзкое мора плыве на сонечныя берагi Апенiнскага паўабтоку.
Нельга не захапляцца прыгожай панарамай Нэапаля ўдзень, а ўжо зусiм немагчыма ўстрымацца ад захапленьня ўначы. Тады старажытны горад забаўляецца золатам мiльёнаў сьвётлаў. Калi вам давялося-б увечары прыглядацца месту з мараплаву, пэўна-ж, вы iмкнулiся-б адрознiць верхнюю мяжу, дзе электрычныя сьвётлы зьлiваюцца зь яркiмi зоркамi, i другую мяжу ўнiзе, дзе яны выразна адлюстроўваюцца ў спакойнай вадзяной роўнядзi. Падумаеце, што нечая магутная рука шчодрай жменяю рассыпала кавалкi золата ў небе, на зямлi i ў вадзе.
Кiньце вокам на паўдзённы бераг, што дугой абгiнае затоку. Розныя збудаваньнi непарыўным шнурам абселi бераг, як сягнуць вокам - аж да Сорэнто. Колькi-ж разоў сьпiхаў людзей i iхныя збудаваньнi ў мора магутны двухгаловы Вэзувiй. Яны зноў мабiлiзавалi сiлы й сродкi ды дзяўблi чорную вулканiчную ляву, зноў узьбiралiся вышэй i вышэй на падножжа вулкану. Так i цяпер самыя найадважнейшыя, а мо й найбяднейшыя пасялiлiся аж на мяжы небясьпечнае зоны. Пражыць iх сонца зьверху й пячэ чорная лмiльёнамi ўсякнутых праменьняў чорная лява зьнiзу. Яны першымi адчуваюць кожнае дыханьне, кожны ўздрыг небясьпечнага суседа. Вунь тросься-ж ён iзноў пад вясну ў 1944 годзе. I цяпер заўважыць можна малых хлапчукоў па вулiцах Нэапаля, Пампеi й суседнiх мясцовасьцяў, што ў шкляных прабоўках прадаюць на сувэнiры турыстам па жменьцы гэтае апошняе, чорнае, да дзёгцю падобнае лавы. Дый хто пэўны, што гэта лява, дый якраз апошняя? Мо каторы набраў, дзе чаго пад руку папала. Iм-жа, малым, босым, паўгалодным, абарваным, абы тую лiру здабыць, абы з дня на дзень пражыць.
Калi Нэапаль вiтае вас тварамi незьлiчоных будынкаў i палацаў, затока аж кiшыць рухам усякiх мараплаваў i лодак. У порце людзi ўвiхаюцца над выладоўваньнем транспартных суднаў. Ваенныя матэр'ялы й прадукты едуць з-за акiяну, з Ангельшчыны. Трэба кармiць вялiкую ваенную машыну, што намагаецца цяпер выпхнуць немцаў зь iтальянскага бота на поўнач. Мараплавы халодзяць свае жываты й грэюць бакi каля берагоў прыстаняў. Каля iх мiтусяцца малыя лодкi быццам тыя парасяты каля сытых сьвiнаматак. Гудзе рой людзей, цывiльных i вайсковых - быццам у гарачую летнюю пару пчолы каля вульля. Мiж портам i абтокам Капры рэгулярна курсуюць пасажырскiя зь дзвюма палубамi, адкрытыя параплавы. Яны заўсёды запоўненыя народам. Гледзячы на той людзкi мурашнiк, можаце ўявiць важнасьць гэтай арганiчна- жыцьцёвай артэрыi, празь якую перанаселеная Iталiя, а цяпер пад час вайный звыш мiльённая армiя, лучыцца й супольна жыве з вонкавым эўрапейскiм i заакiянскiм сьветам.
Гледзячы на Нэапаль i ваколiцу, можаце дзiвiцца, якiм гэта чынам сабраў Творца сюды столькi цудаў
