так i ягоныя ад'ютанты вельмi ўсьцешылiся такому госьцю й асаблiва захаплялiся ягоным спорным багажом. Неўзабаве ў памяшканьнi ў Астроўскага пачалося новае, шмат весялейшае жыцьцё.
Палкоўнiк Шувалаў абняў рэфэрат вайсковых спраў пры БЦР на месца Езавiтава. 'Тоже белорус' зусiм нядрэнна адчуваў сябе ў новай ролi, хаця шкадаваў, што надта-ж раптоўна пачалi малёць ягоныя запасы прадуктаў. У хуткiм часе навет i працаўнiкi БЦР прывыклi да новага твару. 'Няхай будзе й адзiн маскаль на завод', - жартавалi мiжсобку. Маючы такога прэзыдэнта, дык яно ўсяго спадзявацца было можна: навет i графа-расейца на становiшчы найвышэйшага вайсковага чыноўнiка БЦР.
ДЫВIЗIЯ 'БЕЛАРУСЬ'
I
26 лiстапада 1944 году, калi амэрыканцы й французы зрабiлi вялiкi пралом фронту на адрэзку Бельфорт - Эпiналь - Альткiрх, паглынуўшы амаль усю трыццатую пяхотную, слаба ўзброеную дывiзiю, палкоўнiк Зiглiнг выратаваўся са сваiм штабам i са жменяю жаўнераў, пераважна немцаў.
Параза вялiкай неспадзеўкай для Зiглiнга ня была. Быў ён занадта дасьведчаным камандзерам, каб яшчэ перад няўхiльным наступам хаўрусьнiкаў мець нейкiя перабольшаныя iлюзii пра баяздольнасьць цi вытрываласьць сваiх жаўнераў. Ведаў, што войска было слаба ўзброенае навет ручной зброяй, не гаворачы ўжо аб тым, што ня мела для падтрыманьня панцырных адзьдзелаў i даволi артылерыi. У людзей ня было нiякай ахвоты да супрацiву. Масавыя дэзэрцыi ў жнiвенi й верасьнi былi яшчэ адным лiшнiм довадам, што людзi адно чакалi нагоды, каб апынуцца на другiм баку фронту. Рэпрэсii, якiя Зiглiнг змушаны быў правесьцi мiж афiцэрскага й радавога пэрсаналу, яшчэ больш зьняверылi й зьнеахвоцiлi людзей да немцаў. Людзi ня толькi незадаволеныя былi недахопам харчоў, цёплае вопраткi й зброi, яны ўжо наогул страцiлi ўсялякую ахвоту да прадаўжаньня змаганьня.
Аб усiм гэтым палкоўнiк добра ведаў. Усё-ж лiчыў, што навет i ў гэткiм стане войска ягонае здольнае будзе паставiць, прынамсi, мiнiмальны, супрацiў. Нiяк не магло памясьцiцца ў ягонай галаве, што можа стацца так, як фактычна адбылося пазьней: амаль усё войска, акрамя немцаў, дый тых ня ўсiх, без вялiкага бою перачакала першую артылерыйскую бамбардзiроўку працiўнiка ды, калi непрыяцельская пяхота й панцырныя адзьдзелы папаўзьлi наперад, тысячамi пайшло ў палон.
Зiглiнг, вiдаць, быў занадта аднабаковым у сваiх разважаньнях i заслаба ведаў беларусаў наогул, навет i тых, пад сваёй камандай, каб памяркаваць, што прычыны паразы былi шмат глыбейшымi. Нацыянальна сьведамыя й iдэйныя беларусы ня мелi намеру ратаваць учарашняга акупанта свае Бацькаўшчыны. Яны даўно й ясна ўявiлi, што iхнi супрацiў амэрыканцам цi французам, да якiх не адчувалi наймалейшае варожасьцi, будзе адно дарэмным кровапралiцьцем.
Найбольшай неспадзеўкай для Зiглiнга была поўная адсутнасьць супрацiву з боку батальёна Мураўёва. Як-нiяк - гэта-ж быў пробны батальён, якi, паводле ранейшых мяркаваньняў, меў быццам-бы адкупiць вiну, за дэзэрцыi, аддаць немцам доўг за той давер, якiм яго абдарылi, паставiўшы на ўсе камандныя становiшчы афiцэраў беларусаў i расейцаў. Сам маёр Мураўёў быў добрым i давераным сябрам Зiглiнга, на яго палкоўнiк пакладаў вялiкiя надзеi, добра ведаючы ягоныя баявыя здольнасьцi й заслугi. Таму Зiглiнг i паставiў батальён на самым цэнтральным i найважнейшым адрэзку дывiзiйнага фронту - тут-жа перад варотамi iндустрыяльнага Мюльгаўзэну. Бяссупрацiўны пераход Мураўёва й ягоных людзей да французаў адабраў у Зiглiнга апошнiя рэшткi даверу, якiя ён меў яшчэ да гэтых 'унтэрмэншаў'.
II
Здаючы рапарт аб поўным разгроме свае дывiзii вышэйшаму начальству, Зiглiнг прыгадаў ня толькi аб слабым узбраеньнi, недахопе падтрымкi з боку панцырных адзьдзелаў, браку харчоў, але вялiкi нацiск палажыў i на тое, што гэтыя чужыя людзi ня вартыя былi нямецкага даверу.
- А што-ж мы на гэта парадзiм? - запыталiся ў адказ. - Сваiмi-ж людзьмi ўсiх дзiрак не залатаем.
Зiглiнг падаў заяву з просьбаю, каб пераслалi яго ў чыста нямецкi адзьдзел. Меў надзею, што хаця перад канцом вайны будзе мець магчымасьць змагацца побач людзей, якiм мог поўнасьцю давяраць. Быў ён чыста франтавым афiцэрам, ня любiў iнтрыгаў, ня любiў уваходзiць у розныя псыхiчныя цi iншыя прычыны непаслухмяных i недаверлiвых людзей. Хацеў быць на самым перадзе, дзе гаворыць адно зброя й дзе ведаеш, што калi ўпадзеш, дык цябе падбяруць, перавяжуць i дагледзяць, дзе твой афiцэр цi баявiк-сябра збоку - твой прыяцель, якi падобна думае, мае супольныя iнтарэсы й турботы.
Палкоўнiк спадзяваўся на задаваленьне сваёй просьбы не таму, што нядаўна страцiў на фронце масу людзей, але таму, што лiчыў, што армiя патрабуе маладых, энэргiчных, загартаваных у баях афiцэраў. За гэткага, бязумоўна, сябе ўважаў. Быў-бы задаволены, калi-б атрымаў навет батальён. Адылi ягонай просьбе наадрэз адмовiлi. Наадварот: нядвузначна сказалi, што паколькi змог у такi рэкордна кароткi час страцiць столькi людзей, то ад яго цяпер будуць чакаць, каб у рэкордна хуткi час прывёў дывiзiю да ранейшага стану.
Усё было амаль па-старому: Зiглiнг заставаўся камандзерам дывiзii, у складзе якой была адно жменька нямецкiх афiцэраў. Таксама, як некалi ў лiпенi пад Варшавай, трэба было папаўняць яе людзкiмi сiламi з раней акупаваных усходнiх земляў - пераважна зь Беларусi. Дый часу на рэарганiзацыю надта мала было. Гэта палкоўнiку надта-ж ня прыйшло да смаку, асаблiва цяпер, калi поўнасьцю страцiў да беларусаў давер. Калi-ж глядзець на ягоную асабiстую кар'еру, Зiглiнг вярнуўся да пункту, на якiм знаходзiўся пад час першай арганiзацыi трыццатай дывiзii каля Варшавы, з той адно розьнiцай, што ў ягонай вайсковай кар'еры зьявiлася вялiкая чорная пляма: параза ў Эльзасе. Хто ведае, цi ўдасца яе сьцерцi.
Яшчэ адно, цi ня самае найгалоўнейшае, выявiлася пры абмяркаваньнi новай сытуацыi, у якой знайшоўся: Зiглiнг бачыў, што вайна блiзiлася да канца, параза Трэцяга Райху была нямiнучай, а значыцца, яму не стане часу, каб набраць новых людзей i прывесьцi iх хоць да частковай баяздольнасьцi. Гэткiм чынам новы загад вышэйшых вайсковых уладаў разумець трэба было як поўную адстаўку назад на пазiцыю школьна-адмiнiстрацыйнага афiцэра. Гэта й было для яго найбольшай карай, не ўспамiнаючы ўжо таго, што палкоўнiку даўно карцiла ня мець нiчога супольнага з 'унтэрмэншамi' з усходу.
III
У пачатку сьнежня 1944 году палкоўнiк Зiглiнг разам з недабiткамi з Эльзасу прыехаў у баварскае мястэчка Гiршаў, недалёка на ўсход ад Нюрнбэргу. Зрабiўшы невялiкiя зьмены ў сваiм штабе, распачаў працу. Людзi набiралiся зь недабiткаў розных iншых адзьдзелаў, амаль з цэлай Нямеччыны. Нямецкага iнструктарскага пэрсаналу напачатку хапала. Людзi, накiраваныя да яго загадамi зьверху, былi пераважна беларусамi. Заняты плянамi адбудовы трыццатае дывiзii, камандзер не спасьцярог, як мiнуў Новы год. У пачатку студзеня атрымаў з Бэрлiну тэлеграму, каб зьявiўся туды на iнспэкцыю Першага Беларускага Кадравага Батальёну на Лiхтэнэрштрасэ дзеля магчымага ўключэньня яго ў сваю адзiнку.
У Беларускай Цэнтральнай Радзе адбылася нарада Зiглiнга з Астроўскiм i Езавiтавым. Пасьля настойваньня двух апошнiх i кансультацыi са сваiмi ўладамi немец згадзiўся, каб дывiзiя называлася 'Беларусь' i каб камандны склад быў беларускiм да камандзера батальёна ўлучна. Немцы мелi быць адно iнструктарамi. Згадзiўся й на тое, каб пры iм быў беларускi афiцэр - сувязны памiж Беларускай Цэнтральнай Радай i дывiзiяй.
Дамовiўшыся аб усiм, Зiглiнг паехаў на Лiхтэнэрштрасэ. Уважна перагледзеўшы выстраеных беларускiх вайскоўцаў, сказаў, што старэйшых векам у дывiзiю ня прыме. Крыху пазьней зьявiўся ў Бэрлiне пасланы Зiглiнгам маёр. Атрымаўшы ад Езавiтава сьпiсы людзей, праверыў iх, пасадзiў на чыгуначны транспарт i павёз на поўдзень.
Усё гэта зрабiла на падпалкоўнiка Кушаля - камандуючага Беларускае Краёвае Абароны - надта цяжкое, навет трагiчнае ўражаньне. Выглядала, Беларуская Цэнтральная Рада перадала немцам беларускiх вайскоўцаў, што марылi аб змаганьнi за Беларусь, як звычайнае гарматнае мяса. Ды ня было для беларусаў нiякае рады. Становiшча было цяжкае.
На афiцэра сувязi мiж Зiглiнгам i БЦР вызначаны быў маёр Барыс Рагуля, якi тады-ж выехаў у Гiршаў, у ваколiцах якога разьмясьцiлiся жаўнеры Беларускага Кадравага Батальёну. На сваiм становiшчы маёр Рагуля быў надта коратка. Немец намагаўся быць у дывiзii поўным гаспадаром, зусiм не зважаючы на Рагулю. Атрымаўшы беларускiх афiцэраў i радавых, хутка пастараўся забыцца аб умове з БЦР i беларускаму маёру не надаваў больш вагi. Калi-ж той неаднаразова дамагаўся ганараваньня ўмовы, перадусiм забясьпячэньня адзьдзелаў беларускiм камандным пэрсаналам, немец хутка знайшоў добрую прычыну, каб яго пазбыцца. Запрапанаваў Рагулi паехаць на школу перашкаленьня штабовых афiцэраў дзесь на Памор'i.
Маёр Барыс Рагуля чуў аб лёсе, што сустрэў капiтана Мiкулу ў Эльзасе, i ведаў прычыны яго. Наважыў, што ня было патрэбы яму стацца другiм Мiкулам, бо для беларускае справы гэта ня прынесла-б нiякае карысьцi, таму й выехаў у прапанаваную школу. Гэткiм чынам Зiглiнг застаўся поўным панам у дывiзii i, маючы ўжо звыш паўтары тысячы людзей, распрацаваў пляны ды пачаў заняткi.
IV
Штоначы, а нярэдка навет i пры дзённым сьвятле, безабаронны з паветра Бэрлiн цярпеў жахлiвыя налёты амэрыканскае авiяцыi. Аднойчы моцнае бамбардаваньне пашкодзiла гасподу Беларускае
