Борщевский Ян
Душа не ў сваiм целе (на белорусском языке)
Ян Баршчэўскi
Душа не ў сваiм целе
Пераклад: Мiкола Хаўстовiч
Разлеглы абшар Валынi1 ў большай частцы пакрыты лясамi, на захадзе ж вачам адкрываюцца стэпы i зусiм iншыя краявiды. Праз ваколiцы i мястэчка Цуднаў2 плыве Цецераў; на заходнiх i ўсходнiх берагах гэтае рэчкi ўздымаюцца высокiя дзiкiя скалы, нiбыта руiны даўнiх часоў, i здаецца, што iх накшталт сценаў узнесла сама прырода, каб адмежаваць Палессе ад тлустае i ўрадлiвае зямлi. Ад Цуднава аж да межаў Падолля3 - паўсюль улетку можна бачыць нiвы, засеяныя буйною пшанiцаю; тут зямля без вялiкiх намаганняў аратага дае багаты плён. Хоць жыхары гэтых ваколiцаў забяспечаны ўсiм, што толькi трэба дзеля iхнiх выгодаў, аднак i сярод iх слёзы, трывога, пакуты сустракаюцца як i ўсюды; няма праўдзiвага шчасця, няма раю на гэтай зямлi.
Халера, цяжкая азiяцкая хвароба, ахапiла ўсходнюю частку Еўропы i ў 1847 годзе, пераходзiла з месца на месца, iмкнучыся на поўнач i на захад; i гэтай кары Божай паўсюль папярэднiчала надзвычайная трывога. У пачатку чэрвеня 1848 года4, у самую спёку, з'явiлася яна на Валынi i была ў асобных мясцiнах жудаснаю; у мястэчку Цуднаве i ў ваколiцах пасля гэтае страшэннае бяды шмат засталося няшчасных удоў i сiрот.
Увосень, калi небяспека тае страшнае эпiдэмii знiкла, у доме шляхцiца Н. сабралiся суседзi, i сярод iх пан Зянон, якi, вандруючы па гэтым краi, пазнаёмiўся з ветлiвым гаспадаром. У гэтай грамадзе пачалася размова пра халеру, пра нябожчыкаў i пра тых, хто ачуняў; госцi, нiбыта мараходы на беразе пасля жахлiвае марское буры, успамiналi сяброў i знаёмых, што знiклi ў вiрах, i тых, каму Бог дазволiў выплыць на бераг, каб яшчэ працягваць пiлiгрымку свайго жыцця.
- Шкада Саматнiцкага, - прамовiў адзiн з гасцей. - Добры быў чалавек! Як ён стараўся дапамагаць тым, хто пакутаваў ад гэтае хваробы, а сам памёр без догляду, бо жыў у адзiноце на хутары, дзе толькi дрэвы шумяць над дахам.
- Адкуль, Мацею, у цябе такiя весткi? Саматнiцкi i цяпер жыве на тым жа хутары, я нядаўна сам яго бачыў.
- Я ведаю, што хтосьцi там жыве, але не ён, бо знаў яго добра. Быў гэта мужчына высокага росту, светлавалосы, досыць прыгожы, а гэты - зусiм iншы, ростам значна меншы, худы, чарнявы i, здаецца, нават старэйшы.
- Гэта Саматнiцкi. Праўда, нiжэйшы, iншы з твару, бо ён цалкам перамянiў цела, а як гэта сталася, ведаю толькi я.
- Дзiўныя рэчы ты апавядаеш, пане Мiкола, - сказаў гаспадар. - Усiм нам цiкава ведаць, якiм гэта чынам можа чалавек змянiць сваё аблiчча.
- Рэч немагчымая, незразумелая, надзвычайная i нечуваная, але так было.
- Аднак растлумач жа нам гэтую загадку! - закрычалi ўсе госцi. - Бо нiхто з нас адгадаць яе не можа.
- I я таямнiцу не зразумеў ва ўсiх дэталях, але пра тое толькi раскажу, што бачылi, i пра тое, што ён сам нядаўна расказваў.
У часе тае лютае халеры, ведаеце самi, Саматнiцкi быў смялейшы за самiх лекараў, рызыкаваў, на любы клiч ляцеў, абы толькi даць ратунак людзям: хворых нацiраў нейкiмi таямнiчымi лекамi i штосьцi даваў выпiць, ды такiя гэта мела добрыя вынiкi, што анiводзiн не памёр з тых, каго ён наведаў.
Цуднаўскi мешчанiн, адзiн з маiх знаёмых, расказаў мне пра такое дзiўнае здарэнне. Ягоная жонка раптоўна адчула моцны боль у сярэдзiне, i зараз жа з'явiлiся ўсе прыкметы тае страшнае хваробы; дык ён паспяшаўся да нашага цудоўнага лекара прасiць дапамогi. Калi ён прыбег на хутар, то аслупянеў, уражаны незразумелым вiдовiшчам: на панадворку перад самаю брамаю ўбачыў Саматнiцкага; той выглядаў нябожчыкам: рукi i ногi былi не падуладныя яму, вочы адкрытыя, твар бледны; мёртвае цела, адарваўшыся ад зямлi, рухалася, i здавалася, што нейкая нябачная сiла кiдала гэты труп ва ўсе бакi. Мешчанiн хацеў ужо ўцякаць адтуль, але пачуў голас: 'Пачакай хвiлiну, спачатку трэба, каб ты маё цела намазаў лекамi i выратаваў ад пошасцi, тады буду гатовы iсцi з табою'. Праз колькi хвiлiнаў цела стала на ногi, здаровы Саматнiцкi аправiў на сабе вопратку i сказаў: 'Ну, цяпер пойдзем, ведаю, чаго ты прыйшоў: жонка твая ачуняе'. I сапраўды, таемнымi сваiмi лекамi ён выратаваў яе за пару гадзiн.
А вось якiм чынам гэты дзiўны лекар, што засцерагаў сябе i ратаваў iншых, трапiў у вялiкае няшчасце. Пэўнага дня, калi ён, маючы намер iсцi да хворых, намазваў сваё цела, каб засцерагчыся ад пошасцi, адна асоба, якую ён моцна кахаў, недзе ў далёкiм краi цяжка захварэла на халеру. Саматнiцкi гэта ўбачыў, бо кажуць, што душа, калi яе не абцяжарвае цела, далёка бачыць i чуе. Быў ён вельмi ўзрушаны, i нават забыўся, што з целам ягоным можа здарыцца няшчасце, калi не схаваць яго ў зацiшным кутку. Пакiнуўшы цела ля брамы хутара, паляцеў, каб як хутчэй паспець з таемнымi лекамi. Пасля выратавання мiлае яму асобы i вяртання дахаты, ён ужо не ўбачыў свайго цела, якое людзi знайшлi ды пахавалi, лiчачы, што ён памёр ад пошасцi. Няшчасны Саматнiцкi без цела быў нябачны, нiкому не мог i слова сказаць, бо, чуючы ягоны голас, усе жагналiся ад страху, мяркуючы, што здань з iмi размаўляе. Не маючы мажлiвасцi даведацца пра сваё цела, ён блукаў доўгi час незаўважаным, нарэшце знайшоў на дарозе нейкi труп, з якога толькi што душа вылецела, прымусiў сваiмi таемнымi лекамi цыркуляваць кроў, улез у чужое цела, вярнуўся на свой хутар i цяпер жыве там самотна: нiхто яго не пазнае, усе лiчаць яго нябожчыкам.
- Лепш бы зрабiў, - прамовiў гаспадар, - калi б ужо адышоў назаўсёды на той свет, чым блукаць па зямлi ў чужым целе.
- Хоча цi не хоча, - сказаў Мiкола, - аднак мусiць пакутаваць на зямлi i чакаць, пакуль праб'е гадзiна, прызначаная Богам.
Калi яны так размаўлялi, адчынiлiся раптам дзверы, i ўвайшоў незнаёмы: твар цёмны, пануры, зусiм бяскроўны, анiякага пачуцця на iм, нос тонкi, пакрыты сухою скураю, вусны без колеру, вочы без выразу, i, здаецца, iмгла нейкая iх ахутала. З плячэй незнаёмца спадаў сурдут, ахiнаючы яго схудалае цела.
- Так, пане Мiкола, - пачаў ён працяглым i манатонным голасам, - я той самы Саматнiцкi, пра якога ты толькi што казаў. Чужое цела - цяжар мне на гэтым свеце, не варта яно маiх клопатаў, але вочы душы далёка бачаць i вушы далёка чуюць: ведаю, пра што ты цяпер гаварыў; дзякуй, што пра мяне ўспамiнаў; чалавек у маiм стане не сустрэне на зямлi нi знаёмых, нi сяброў.
Усе моўчкi пазiралi на маркотную, нябачаную дагэтуль постаць. Маўчанне парушыў Мiкола:
- Ратуючы iншых ад смерцi, ты сам трапiў у большае няшчасце, чым смерць.
- Нiхто з iх не вiнаваты, што я так пакутую.
- Я калiсьцi ў Вiльнi ведаў Саматнiцкага, - сказаў Зянон. - Можа, ты маеш там кузена?
- Гэта я сам, але не такi, якiм быў колiсь.
- Цi даўно жывеш у гэтым краi?
- Ужо некалькi гадоў; i туды, дзе быў, не вярнуся: цяпер нiхто мяне там не пазнае. I яна не пазнае, - не паверыць, не пашкадуе, смяяцца будзе, як з вар'ята.
- Шмат розных выпрабаванняў было ў тваiм жыццi?
- Даследчык шукае таямнiцы, бяда шукае даследчыка. Зяноне, калi верыш, што я той самы, якога ты знаў колiсь у Вiльнi, прыйдзi заўтра ў маю хацiну - у мяне ёсць пра што расказаць i пра што прасiць. Бывайце. Думайце пра мяне, як вам заманецца.
Пасля ягонага адыходу госцi ў задуменнi пазiралi адзiн на аднаго, не разумеючы, што гэта значыць: з гаворкi здаецца ён тым самым Саматнiцкiм, знешнасць жа зусiм iншая.
- Бачыце, суседзi? - прамовiў Мiкола. - Як вам гэты госць? Усё спраўджваецца, аб чым я вам нядаўна казаў: твар, вусны, нос, вочы, валасы i ўсё тое, што мае гэтае цела, - не ягонае ўласнае, але ён той самы Саматнiцкi, бо i сам сябе так назваў i тое, што я казаў, пацвердзiў.
- Але здаецца, - сказаў Мацей, - што яго не прынялi на тым свеце, дык мусiў зноў вярнуцца на зямлю, бо ён нiбы нябожчык. Няма ў iм жыцця.
- Дзiўны госць, - сказаў гаспадар. - Я не затрымлiваў яго, бо, кажучы шчыра, ягоны прыход, быццам з таго свету, выклiкаў у мяне нейкае незразумелае пачуццё.
Увесь той вечар суседзi гаманiлi пра Саматнiцкага.
* * *
Дзень быў восеньскi, неба хмурнае, шумелi дрэвы над счарнелым дахам хутара, вецер падымаў у паветра жоўтую лiстоту. Саматнiцкi нерухома сядзеў ля акна, нiбы драўляны iдал. Зянон зайшоў у хату, спынiўся i доўга глядзеў на гаспадара, нарэшце, каб абудзiць яго, госць папытаўся голасна:
