Гайм Стефан
Агасфэр (Вечны Жыд) (на белорусском языке)
Стэфан Гайм
Агасфэр
(Вечны Жыд)
Раман
Пераклад: Васiль Сёмуха
РАЗЬДЗЕЛ ПЕРШЫ
У якiм паведамляецца, як Бог на радасьць анёлам стварыў чалавека, i пра разнамыснасьць двух рэвалюцыянэраў у прынцыповым пытаньнi
Мы падаем.
Праз бясконцасьць верхняга неба, вогненнага, са сьвятла, з такога самага сьвятла, зь якога было саткана наша адзеньне, слава якога ўзятая намi, i я бачу Люцыпара ва ўсёй галiзьне i абрыдлiвасьцi ягонай, i мне робiцца вусьцiшна.
Ты каешся? кажа ён.
Не, няма ўва мне каяты.
Бо мы ж былi першыя роджаныя, створаныя ў першы дзень, разам з усiмi анёламi й арханёламi, хэрувiмамi й сэрафiмамi, сонмамi й войскамi духаў, створаныя з агню й подыху Бясконцага, паводле нiчыйго вобразу й падабенства, створаныя да таго, як зямля была аддзелена ад нябеснай цьвердзi й воды ад водаў, яшчэ да таго, як сталiся цемра й сьвятло, ноч i дзень, вятры й буры, мы, неспакой, вечнае кружляньне па- над сфэрамi, вечнае зьмяненьне, вечна-творчае.
Якi твор! кажа ён. Чалавек!
I пры гэтым пачало рабiцца так жахлiва велiчна, як калi б сьвет рыхтаваўся спарадзiць новы сьвет. Голас у прасторы, Ягоны голас, у дзень шосты, каля другое гадзiны: Дай нам зрабiць чалавека паводле нашага вобразу, паводле нашага падабенства. Нам!.. Але быў толькi Ён, было толькi Яго Самога рашэньне, мы ня мелi ў iм сваёй долi. А на анёлаў нагарнуўся вялiкi страх, найшло трымценьне, i яны сказалi: Сёньня нам явiцца цуд, вобраз Бога, нашага Творцы, бо паводле Свайго вобразу й падабенства стварае Ён чалавека.
I я бачу, як Люцыпар, павярнуўшыся ў падзеньнi да мяне, зьедлiва крывiць рот.
З праху! кажа ён.
Але цуд, як i ўсе Ягоныя цуды, пачаўся страшным i велiчным вiдовiшчам, як толькi з прасторы прасьцерлася Божая правiца, сягнула праз цэлы сьвет, i ўсе стварэньнi сабралiся ў Яго руцэ. Пасьля ўся неабсяжнасьць звузiлася, i, як штукар дастае свае аксэсуары - парашочкi й пудэлачкi з элiксiрам i костачкi, альбо як кухарка муку, яйкi, алей, так, убачылi мы, Ён узяў з усёй зямлi грудачку пылу й з усiх водаў адну кропельку й з усяго паветра ўгары адну паветрынку й з усяго агню дробную жарынку й гэтыя чатыры слабыя элемэнты-стыхii - холад, цяпло, сухасьць i вiльгаць Ён паклаў сабе на далонь i з таго зьляпiў Адама.
I мы павiнны былi яму служыць, кажа Люцыпар, усё яшчэ павярнуўшся да мяне, i мусiлi былi пачалавечы падладжвацца й пахлебiцца й кланяцца яму й ганараваць яго!
I так сказалi анёлы перад аблiччам новага Адама: дзеля якое мэты й прычыны стварыў Бог яго з гэтых чатырох стыхiяў, калi ня дзеля таго, каб усё на сьвеце карылася яму й слухалася яго? Ён узяў грудачку пылу зь зямлi, каб усе пылатворныя служылi Адаму, кропельку вады, каб усё ў морах i рэках давалася яму, подых- вятрынку з паветра, каб усё жывое ў паветры было ягонае, жарынку з агню, каб усе агнявыя iстоты й духi й магуты падкладалiся пад яго. Хвалеце Госпада ў вышынях.
О, гэта бясконцае падзеньне бяз часу, бязь межаў, праз вечна роўнае, блiскучае сьвятло. Дзе верх, дзе нiз, дзе нябесная цьвердзь з зоркамi, хмарамi, салодкасьцю месяца, дзе глыбiнi царства Люцыпара, дзе зямля, каб нагу на Яе прыткнуць, дзе распасьцёртая правiца Богава?
Любата было падзiвiцца на творыва шостага дня, кажа Люцыпар, але ж было яно - з пылу.
Прыгожы ён, чалавек Адам, нават я быў ўзрушаны прыгажосьцю, угледзеўшы яго, бо ж я бачыў карцiну яго аблiчча, як яно ўспыхнула ў цудоўным сьвятле, пасьля сьвятло ягоных вачэй, падобнае на сьвятло сонца, i зьзяньне ягонага цела, як зьзяньне крышталю. I ён пацягнуўся i ўстаў пасярэдзiне зямлi, на гары Галгофе, там ён апрануўся ва ўбраньне царства, i там на галаву яму была ўскладзена карона цудоўнай велiчы, цар, сьвятар i прарок, i там даў яму Бог уладу над усiмi намi. Але Люцыпар, начальнiк нiжняга парадку, валадар над глыбiнямi, сказаў нам: Не шануйце яго й не хвалеце яго нароўнi з анёламi! Яму сьлед ганараваць нас, нас, якiя з агню й духу; а ня мы каб ганаравалi пыл, створаны з грудачкi пылу. Тут узвысiўся голас Бога й сказаў мне, кажучы: А ты, Агасфэр, што азначае тое самае, што й любасны, цi ж ты ня хочаш пакланiцца Адаму, якога Я стварыў паводле Майго вобразу й падабенства?
I я зiрнуў на Люцыпара, якi стаяў перад Госпадам, выпрастаны й вялiзарны й цёмны, як гара, i падняў кулак, што аж працяў цьвердзь нябесную, i я адказаў Богу: Чаго Ты так насядаеш на мяне, Госпадзе? Я ня буду нi ганараваць нi шанаваць таго, хто маладзейшы за мяне й малейшы. Перш чым ён быў створаны, створаны быў я, ён ня рухае сьвет, а я рухаю яго, i наперад i назад, ён з пылу, а я - дух. А Люцыпар сказаў: Ня гневайся на нас, о Госпадзе, бо ж мы былi Тваiм царствам, i ўтворам Тваiм, чые планы бяскрайнiя, i Тваёй гармонiяй, у якой суладзiлiся ўсе гукi. А гэты, нягледзячы на яго гладкi твар i далiкатныя рысы й чэлесы, гэты - усё адно што паразiт, i будзе ён пладзiцца й множыцца, як вош, i ператворыць Тваю зямлю ў балота, ён пралье кроў брата свайго, ён будзе зьлiваць сваё семя ў подлых жывёл, у асьлiц, у коз, у авечак, ён начворыць больш грахоў, чым я мог бы прыдумаць, i станецца пасьмешышчам i ганьбаю Твайго вобразу, о Госпадзе, i Твайго падабенства. Калi Ты настойваеш на Тваёй волi, Божа, каб мы ганаравалi Адама й кленчылi перад iм, тады хай пастаўлю я трон свой над нябеснымi зоркамi й буду сам падабенствам Навышняга. I як што ўсё гэта чулi астатнiя анёлы, якiя былi падначаленыя Люцыпару, дык адмовiлiся i яны ганараваць Адама.
I з таго часу мы падаем, Люцыпар i я i астатнiя, з шостага дня зь недзе-каля трэцяй гадзiны, бо Бог у гневе Сваiм адвёў ад нас правiцу Сваю, у якой мы былi сабраныя, а Адаму даў узьляцець у рай на вогненнай калясьнiцы, а лiсьлiвыя анёлы паперад iм сьпявалi хвалу, сэрафiмы сьвяцiлi яго, хэрувiмы дабраслаўлялi яго.
I ўжо-такi неўзабаве пашкадуе, кажа Люцыпар, як што не бяз марнасьцi адпрэчвае нас, не бяз шкоды сабе. Яму патрэбнае наша НЕ, як сьвятлу цемра. Але я буду гiбець у глыбiнях, у прасторах гэенны, i ўсё будзе павалютку й спакваля зьбiрацца да мяне, бо адно цягне за сабою другое, а што прыйшло з праху, прахам жа й абернецца й не забавiцца доўга. I пры гэтых словах ён распасьцiрае рукi i ў лёце ахiнае мяне амаль пяшчотлiва. Ах, кажу я, але ж спадзяваньне было такое вялiкае, i мне шкада намогаў i клопату. Сьвет такi прыгожы! Чалавек такi прыгожы! Каб жа ж ты ня меў большага клопату! ЁН адкiдае цябе, а ты яшчэ й енчыш па Iм, Яго працы шкадуючы.
Усё паддаецца пераменам, кажу я.
Але гэта так стамляе, кажа ён.
I з гэтым мы рассталiся, i ён паляцеў сваёй дарогаю, а я, Агасфэр, што азначае амаль як i любасны, сваёю.
РАЗЬДЗЕЛ ДРУГI
У якiм юны Айцэн у 'Лебедзях' у Лейпцыгу сяго-таго даведваецца пра бег часу й знаходзiць сабе спадарожнiка, якi дастаецца яму на ўсё жыцьцё
Мусiць, ёсьць нешта звышнатуральнае ў сустрэчы двух чалавек, калi адзiн загадзя ведае, што гэта дзеля жыцьця альбо, прынамсi, дзеля значнай часткi яго, а другi адчувае, што прыйшоў нехта, хто спатрэбiцца яму.
Пры гэтым нiхто ня можа сказаць з поўным правам, што юны гер Паўлюс фон Айцэн, якi якраз у дарозе да Вiтэнбэрга й спынiўся ў Лейпцыгу ў 'Лебедзях', такi тонка адчувальны альбо ўвогуле двухаблiчны. Хутчэй надварот. Хоць у яго яшчэ на шчоках пушок, але ва ўсiм iм ёсьць нешта закарэлае, так, быццам ён нiколi ня мроiў вясёленькiмi штучкамi, якiмi замаладзь звычайна набiтая галава ў нашага брата. Пры тым гэта ня мусова толькi высокалётныя думкi альбо прыгожыя фантазii, якiя абрываюцца з уваходам у гасьцёўню незнаёмага, а цьвярозыя развагi й разьлiкi наконт колькi ж бо тое перападзе яму са спадчыны цётачкi з Аўгсбурга, якой ён па даручэньнi свайго гамбургскага бацькi, купца Райнгарда фон Айцэна, палатно й шэрсьць, якраз рабiў вiзытацыю.
Незнаёмы разгледзеўся ў душным памяшканьнi, у якiм над галавой вечна стаiць дух поту й часныку, а гамана гасьцей утварае роўны густы шум, падобны да шуму вады, калi яна падае згары з высокага скальля, толькi вуху менш прыемны. Вось ён накульгам падыходзiць да маладога гера фон Айцэна й кажа:
- Пахвалёны вам божа, геру студыёзус, цi добра вам маецца, - падсоўвае зэдлiк i садзiцца поплеч.
Памянёны фон Айцэн, хоць, праўда, недаверлiва й тут жа скасiўшы вокам на мяшэчак, якi ён насiў на нацельным паяску, адразу кемiць, што нялёгка яму адкараскацца ад гэтага падсуседа, пасоўваецца крышачку ўбок i кажа, як што той назваў яго 'студыёзусам':
- Альбо ж я вас ведаю?
