той на чырвоным скакуне, якi называецца Вайна й бярэ мiр, каб яны адзiн аднаго душылi ў далiнах i на ўзвышшах, i той высока на чорнай клячы, зь iмем Голад, у руках вагi, мера пшанiцы за срэбранiк i тры меры ячменю за столькi ж, i той на буланай шкапе, вершнiк Сьмерць. I зрабiлася сонца, як валасяны мех, i месяц, як кроў, i цягнулiся ўгору орды Гога й Магога, на жоўтых i чырвоных i бялёсых i буланых конях i былi ў дасьпехах, агнiстых i бялёсых i сернiстых латах, i пасярэдзiне iх лёталi процьмы шаранчы, у iх былi як бы разразныя вочы й хобаты, якiя плявалi агнём, i шалясьценьне iх крылаў было як скрыгат жалезных калясьнiц. I за iмi сьледам ляцелi анёлы глыбiняў, якiя былi скiнутыя ў шосты дзень разам са мною i з анёлам Люцыпарам, i на iх было шматфарбнае адзеньне i яны брынчалi на цымбалах i бiлi ў лiтаўры й дзьмулi ў трубы, аж далёка разносiлася i ўсё жывое палохалася, i паперадзе iх крочыў зьвер зь сямю галовамi й дзесяцьцю рагамi, i называўся той зьвер Антыхрыст, i начальнiчаў над усiмi. I ледзь толькi яны ўсе прайшлi, як расступiлася зямля, i зь яе падняўся пешы люд, якi складаўся з жабракоў i злодзеяў i да iх падобных выпаўзьняў, i яшчэ з калекаў i сухотнiкаў i такiя ж з пакалечанымi чэлесамi й некаторыя несьлi галаву пад пахай альбо пятлю з шыбенiцы на шыi, а яшчэ й жанчыны гэтакага ж гатунку, бяззубыя, кудлатыя, з адвiслымi цыцкамi й са сьмярдзючымi дзiркамi, i ўсе гэтыя i многiя iншыя лямантавалi й крычалi рознае паскуднае кепства й патрасалi кулакамi, бо такiмi ж гаротнымi й прыгнечанымi, як у жыцьцi, былi яны i ў сьмерцi, i цяпер вось прыйшоў дзень суду, думалi яны, i дзень гневу, i яны пасьпяшалiся за вершнiкамi й пахiбнымi анёламi й былi, як хмара чорных птушак, што плыве па небе. А Люцыпар сядзеў на круглым каменi, нага на назе, кульгавая наверсе, абапершыся падбародкам на левую руку, прапускаючы мiма сябе процьмы войска рабi, нiбыта тут быў вялiкi спэктакль, некiм зладжаны менавiта толькi дзеля яго.
Рабi кратае мяне за плячо кончыкам пальца, i я ўздрыгваю. Марна, кажа ён, усё было пустая марнасьць, гэтым разам таксама.
I я ведаю, што ён думае пра сьмерць, якою ён памёр на крыжы, i як я яго прагнаў ад маiх дзьвярэй, бо ён адмовiўся ад барацьбы; а цяпер ён змагаўся, i гэта зноў жа было ня больш, чым пстрычка ў пустату. Рабi, сказаў я i схапiў яго за руку, далiкатную, як у жанчыны, рабi, можа так стацца, што сёньня ты выбавiў самога сябе.
I было там шкляное мора, якое рассыпалася, i выспы, якiя апусьцiлiся, быццам iх нiколi й ня было, i горы, якiя распалiся як вялiкiя гурбы пяску, i зямля гарэла з аднаго краю ў другi; а людзi ўцякалi ў пячоры ў скалах i шылiся ў шчылiны муроў, i там заставала iх сьмерць, i яны ператваралiся ў ценi на сьцяне. I зоркi ў агнi ападалi зь неба й расчынялi калодзежы прорваў, зь якiх падымаўся атрутлiвы чад i подых спусташэньня, i ўсё, што яшчэ заставалася стаяць, з грукатам лопалася. Але рабi ўсё яшчэ парываўся наперад, i воiнствы яго за iм, шукаючы нябеснага Ерусалiма, якi зь ясьпiсу й шчырага золата й мае дванаццаць брамаў, тры на поўнач i тры на поўдзень, тры на ўсход i тры на захад, i над iмi вялiкi храм зь белага мармуру, у Сьвятая Сьвятых якога на адзiнокiм троне сам Бог, якому пакланяюцца й моляцца ў вякi вякоў праведнiкi, якiя носяць Яго пячатку на лобе; але нiдзе не знайшлося такога горада, як высока нi парываўся рабi са сваiмi сонмамi, з аднаго неба на другое вышэйшае, i ўздоўж i ўпоперак, пакуль на ноздрах ня выступiў шум i плямiсты пот на баках коней чатырох цёмных вершнiкаў i на баках коней ордаў Гога й Магога й нават упанцыраваная шаранча змардавалася i зьвер зь сямю галовамi й дзесяцьцю рагамi пачаў расслабляцца й пахiбныя анёлы ў сваiм шматфарбным адзеньнi як i астатнi пешы люд, што падняўся з магiлаў, i ўсе наракалi, як народ Iзраiля пасьля саракагадовага блуканьня па пустынi. Тут нарэшце зацугляў рабi белага каня i выпрастаўся ў сядле й сказаў усяму народу: Гэты Бог нiдзе; ён разьбiты разам са Сваiмi анёламi й духамi, i ўцёк, i я, Сын чалавечы - цяпер Бог замест Яго, i я хачу рабiць тое, у чым Ён запрысягнуўся, але нiколi ня выканаў; я хачу стварыць новае неба й новую зямлю, у iх павiнны цараваць мiр i справядлiвасьць, i iльвы ляжацьмуць каля авечак, i чалавек ня будзе ўжо ворагам чалавеку, а рука ў руцэ хадзiцьмуць пад маiм сонцам i ў цянi майго саду.
Але я, Агасфэр, бачыў, як чатыры вершнiкi ляпалi сябе па сьцёгнах ад унутранай гарачнасьцi й як сем галоваў Антыхрыста бляялi, ашчэрыўшы зубы, i я чуў, як падымалася нараканьне сярод ордаў Гога й Магога й сярод пахiбных анёлаў i сярод iншага пешага люду, быццам яны ня верылi сваiм вушам; але перш чым мог выбухнуць вялiкi рогат пекла, якi запоўнiў бы нябёсы, ад першага неба да сёмага, з такой утапiчнай лухты, гля! перад намi стаiць ужо старац-пiсец Кнiгi жыцьця i маўляе: Ты прыйшоў, мой сыне, разам з усiмi гэтымi мяняць сьвет паводле твайго вобразу?
I падняў рабi руку, каб адмахнуцца ад старога так, як адмахваюцца ад настырнай мухi; а той сказаў: Ты забываеш, мой сыне, што твой вобраз ёсьць i мой вобраз, бо ты неаддзельны ад мяне, як нiхто iншы.
I падняў рабi меч, каб забiць старца; а той раптам пачаў расьцi й расьцi й зрабiўся вялiзарны й стаяў нагамi на разбуранай зямлi, галава высока ў воблаках, i падняў руку Сваю, якая была рукою, у якой ён калiсьцi трымаў усё створанае Iм разам са Сваiмi анёламi i ўсiмi сузор'ямi й з Адамам, i прагучаў голас, якi быў мацнейшы за самы моцны гром i разам з тым як шалясьценьне ветрыку ў лiсьцi, i сказаў слова, толькi гэта адно, менавiта Сваё iмя, iмя Бога, нявымоўнае, таямнiчае, сьвятое.
I ўсе застылi, быццам маланкай працятыя, чатыры цёмныя вершнiкi, i орды Гога й Магога зь iх сернiстымi й чырвонымi й чорнымi й буланымi коньмi, i шаранча зь iх як бы прарэзанымi вачыма, вогнеплявальнымi хобатамi, i зьвер зь сямю галовамi й дзесяцьцю рагамi й пахiбныя анёлы, i пешы люд, якi паўстаў з магiлаў са сваiмi пошасьцямi й сваiмi скалечанымi чэлесамi, i пачалi растварацца перад маiмi вачыма й расплывацца й распластвацца, пакуль ужо нiчога не засталося апрача вялiкай пустаты й прасторы, ў якой пустата пашырылася, разышлася, i ў гэтай пустаце постаць рабi, без скакуна, бязь меча, маленькая i кволая i пакутлiвая, якiм ён i быў, калi сустрэўся са мною ў пустынi, i зусiм адзiнокi. I я здалёку чуў яго сьмех, якi я ведаў, i гэта было ўсё, што засталося ад валадара глыбiняў i вялiкага барацьбiта супроць парадку, анёла Люцыпара.
Мы падалi, рабi й я.
Мой вечны браце, кажа ён, не пакiдай мяне.
I паклаў я галаву сваю яму на грудзi, так як быў зрабiў гэта на яго апошняй вячэры, i ён пацалаваў мяне ў лоб i абняў мяне й сказаў, што я плоць ад яго плоцi, i як цень, якi належыць яму, як другое ягонае Я. I мы аб'ядналiся ў любовi й сталi адно.
I як ён i Бог былi адно, так i я стаў з Богам адно, адна йстота й сутнасьць, адна вялiкая думка, адна мара.
