- Такi ўжо ў мяне твар, - кажа той, - аж людзi думаюць, кожан зь iх ужо недзе бачыў мяне, такi, ведаеце, сусьветнастандартны твар, з носам i ротам, поўным зубоў, ня зусiм, праўда, добрых, з вачыма й вушамi, з усiм што належыцца, i з чорнай бародкаю. - I, гаворачы, надзiмае ноздры, крывiць губы, паказваючы зубы, два-тры з каторых пачарнелыя, i зiркае вачмi, i паскубвае спачатку за вуха, пасьля бародку, i пасьмiхаецца, але неяк бяз радасьцi, нейкай яму проста ўласьцiвай усьмешкай.
Юны Айцэн сочыць за жвавай гульнёй на твары суседа, але бачыць i неяк дзiўна скасабочаную сьпiну й дэфармаваную нагу й думае: не, я ўсё-такi ня ведаю яго, бо дзе ж такога забудзеш, такi западае ў памяць; аднак застаецца нейкая i рэшта з таго, што ў Франкфурце называюць дэжавю (deja vu), i ён дзiўна занепакойваецца, асаблiва калi незнаёмы кажа:
- Бачу, вы кiруеце ў Вiтэнбэрг, гэта якраз пасуе мне, бо як рыхтык i я ж туды.
- Адкуль вы ведаеце? - пытаецца Айцэн. - Такiх, як вы, шмат праз Лейпцыг, i спыняюцца ў 'Лебедзях', пасьля расьцякаюцца хто куды.
- На гэта ў мяне свая рахуба, - кажа чалавек. - Людзi часта дзiву даюцца з таго, што я ведаю, але, паверце, усё цячэ натуральным цёкам, вопыт, разумееце, юны мой пане, вопыт! - I зноў сьмяецца сваiм ладам.
- У мяне лiст да магiстра Мэланхтона, - кажа Айцэн, быццам яго моцна турбуе адкрыцца субяседнiку, - ад маёй цётачкi ў Аўгсбургу, там якраз год таму пабываў магiстр Мэланхтон i гасьцiўся ў яе, паласаваўся, упароўшы шэсьць пераменаў, хоць, як кажа мая цётачка, ён худзюшчы, бы кнот, i бог яго ведае, куды ўлезьлi тыя шэсьць пераменаў, ня лiчачы пiрага зь яблыкамi на закуску.
- Ну але акурат бо, духоўныя асобы, - кажа той, - яны ўжо ўмеюць натаптацца, наш гер доктар Марцiнус Лютэр асаблiва, але па iм вiдаць адразу, заўсёды чырвоны ў твары, што наядаецца да ўпаду, аж проста страх божы як наядаецца.
Юны Айцэн, заскочаны, крывiць рот.
Незнаёмы паблажлiва паляпвае яго па плячы.
- Гэта разьлiчана не асабiста на вас. Я ведаю, вы тасама абралi сабе духоўную кар'еру, але ж вы чалавек меры, сканаеце сваiм часам, у сталым веку, i мiлым анёлам лёгенька будзе, калi яны патарабаняць вас на неба.
- Ня люблю думаць пра сьмерць, - кажа юны Айцэн, - а ўжо пра сваю, дык божа баранi.
- Як, нават пра вечную шчаснасьць? - Сусед зноў сьмяецца. - Якая павiнна быць мэтай i прагай кожнага хрысьцiянiна й у якой ён лунае ў вечным бляску, у непамыслотных вышынях, яшчэ вышэй, вышэй, вышэй над нябёсамi?
Трохразовае 'вышэй', сказнае незнаёмым, скаланае юнага Айцэна. Ён спрабуе сваiм розумам дацяць такiя вышынi й такi вялiкi бляск, але ў яго абмежаваных мазгах розуму яўна не стае; калi юны Паўлюс фон Айцэн наогул спрабуе ўявiць сабе вечнае жыцьцё, тады лакальнасьць яго хутчэй падобная на бацькаву гасподу, толькi большую, раскашнейшую i больш пышную, а ў даражэнькага бога хiтры позiрк i сьвецкiя манеры купца Райнгарда фон Айцэна, палатно й шэрсьць.
Нарэшце гучыць даўно чаканы званок да агульнай вячэры. Слуга, чорная маршчынiстая патылiца, расхрыстаная на сiвых грудзях нямытая кашуля, спрабуе ссунуць сталы, за якiмi, вiдаць, неўзабаве будзе вячэра; скрынкi й валiзкi падарожнiкаў сьпiхаюцца ўбок, клункi, калi iх гаспадары не падхоплiваюць адразу, шпурляюцца на падлогу да сьцяны, падымаецца пыл, а з камiна попел, людзi кашляюць i чыхаюць.
Юны гер фон Айцэн, з новым сябрам, якi прыладзiўся да яго, рушае да сярэдняга верхняга стала; там пазьней панастаўляюць мiсак, гэта ён ведае, i яму як сыну з заможнага дома якраз i лiчыць заняць месца менавiта там. Нiхто й не пярэчыць, меней за ўсё новы сябар, кульгавы й зь невялiкай гарбацiнай. З другога боку ад Айцэна сядае нехта адзiн бяз правай рукi; Айцэнава вока адразу фiксуе куксу: чырвоная, гузаватая скура нацягненая на косьцi; як толькi чалавек можа ўпраўляцца зь ежай гэтай штуковiнай пад носам, але вось ужо госьцi за сталом, цесна ўклiненыя, нiводнага вольнага месца. I новы сябар пазiрае на яго, пакеплiва выскаляецца й шэпча яму:
- Шмат было тады тых, што паднялi руку на начальствы; iм хацелася ўгору; хлопцу яшчэ моцна пашыхавала, што яго ўкарацiлi на руку, а не на галаву.
Юны Айцэн, якому спачатку прыйшлiся ня дужа па нутры такiя шырокiя веды незнаёмага, цяпер раптам набраўся сьмеласьцi; але яшчэ толькi дзiву даецца, колькi ж таму можа быць гадоў, бо час, калi падымалiся супроць начальстваў i за што ўцiналi руку альбо галаву, складаў добры чалавечы век i ўжо даўно прамiнуў; але па новым сябры ня скажаш, колькi ж яму, бо з выгляду ўдаваў на дваццаць пяць альбо на сорак пяць. Вось ён дастае з кiшэнi ножык, далiкатнай работы рэч, тронка з ружовых каралаў з выявай голай жанчыны en miniature, вытачанай у самых дробных дэталях; юны Айцэн аж чырванее; так, заклаўшы рукi за галаву й падняўшы адно калена, перад iм ляжала прастытутка, ушыхаваўшы яму ўдалую спробу пасьля трох-чатырох марных; але гэтая на тронцы нажа куды прыгажэйшая, i такую каштоўнасьць той носiць проста ў кiшэнi й пры гэтым з выгляду ня скажаш, каб меў лiшак грошай.
Тым часам слуга накрыў сталы абрусамi з грубага палатна, даўно ня мытымi, i ўжо прапануе меню сама мала мiнулага тыдня: некалькi лыжак парашковага супу, некалькi валаконцаў мяса й нейкае iншае едзiва, скялемзанае з рыбы; людзi нацягваюць на каленi краi абруса, каторае нават падтыкае за пояс: лепш ужо абрус той згаўняць, чым штаны. Юны Айцэн разглядвае драўляную мiсу, якую паставiлi перад iм, драўляную лыжку, цынкавы пакарабачаны кубак i азiраецца вакол сябе, цi не акажа ў сабе хто французкай хваробы альбо гiшпанскай каросты; з пашчаў сьмярдзiць, бадай, ва ўсiх аднолькава, i ўсе пачэсваюцца пад пахамi, грабаюць каленi, чухаюць чарапы, можа, нават больш з нудоты, бо з варывам задоўжылася, зь вiном таксама; чуваць, як на кухнi гаспадар перабрэхваецца з бабамi, i гэта вам называецца, казалi, 'Лебедзi', адзiн з найлепшых гатэляў, i ўсе застаюцца радыя. У паветры ад стала да стала пачынаюць пырхаць сальнасьцi, пра гера сьвятара й ягоную кухарку, як тое ў iх там бывае. Гэта зноў злуе младога Айцэна, бо ён успрымае сваю веру сур'ёзна й ведае, што з часу, калi гер доктар Марцiнус Лютэр вывесiў у Вiтэнбэргу свае тэзiсы, усе сьвятары вельмi ахвоча шлюбавалiся са сваiмi кухаркамi.
А пакуль там тое, прынесьлi вялiкую круглую мiсу варыва, нават з ашмоткамi мяса й тлушчам. Пасьля ладнай штурханiны на разборы той мiсы, куксаты пры гэтым разьвiвае дужа вялiкi спрыт, чуваць толькi плямканьне й сёрбаньне й цiхiя сьмешкi Айцэнавага гарбатага суседа, якi кажа яму:
- Бачыце, юны мой пане, у людзей яно не намнога лепей, чым у быдла, i вось часам пытаешся ў самога сябе, а што ж бо такое меў сабе Гасподзь Бог на ўме, ствараючы, з дазволу кажучы, вось такое брыдоцьце й маючы яго за шэдэўр паводле вобразу свайго.
А куксаты, плямкаючы, акiдаецца:
- Злы твой бог i несправядлiвы, калi карае ўбогiх, а магутных адорвае, так што каторае нават падумаць можа, быццам над гэтым пахiбным богам павiнен быць яшчэ адзiн, вышэйшы, зусiм далёкi, якi добрым часам прынясе сьвятло ўсiм нам.
Жоўць расплываецца ў юнага Айцэна; ён ускоквае, тузаючы з сабою свой канец абруса, аж закалыхалiся недаедзеныя мiскi, i крычыць:
- О вы, агуднiкi бога й яго справядлiвасьцi, а ня хочаце ж вы бачыць, што зноў наведзены парадак як на небе так i на зямлi!
I як што ўсе тут разам прыцiхлi, чакаючы новых догматаў, у галаве ў юнага Айцэна раптам разьзеўрылася пустата, i ён ня ведае, што сказаць далей i каўтае сьлiну, а ўжо там-тут сюд -туд, а пасьля i з усiх бакоў выбухае рогат i бушуе, пакуль не ўваходзiць гаспадар зь мясам i ўсе не хапаюцца за свае мiскi, каб уварваць сваё, юны гер фон Айцэн - першы сярод першых. Пад мяса ўсе п'юць кiслае вiно з далiны ракi Заале, гарачацца й весяляцца з выпiўкi й жратвы, i Айцэн дзiвуецца са свайго гарбатага суседа справа, зь якой грацыяй той есьць, упраўляючыся трыма пальцамi, як ахайна пакрышыў свой хлеб, як пакроiў прыгожым ножыкам мяса, набiраецца духу й пытаецца ў яго:
- Калi вы так моцна абазнаныя, што да мяне, i што я студыёзус, i што выпраўляюся ў Вiтэнбэрг, хто ж такi вы, i што прывяло вас сюды, у горад Лейпцыг?
- Той? - кажа чалавек з куксай. - Яго я ведаю, ён усюды й нiдзе, i вычварае штукi з картамi, што чыстае вам дзiва, i каторае з вас нават падумае, што ён умее загаворваць казiныя бэбахi, каб яны ператваралiся ў залатыя, але калi каторае паспрабуе расплацiцца такiм золатам, яно тут жа, у руцэ, зноў гаўнякамi абернецца.
Той другi сьмяецца бязрадасным сьмехам i будзе казаць:
- Гэта, мабыць, залiшне з тым тваiм золатам i бэбахамi, але што да картаў, дык раскiну вам так, аж што
