але на гэта ў яе не было сiлы. Яна сама таксама задыхалася. А я хоць i быў хворы, але не здаўся, стараўся трымацца цвёрда, упэўнена. I не пазнаць было жонкi: хвароба знянацку падкасiла яе, яна ўся асунулася i калi i думала пра каго цяпер, то толькi пра дзяцей. Самой ёй было ўжо нiчога непатрэбна. Яна хацела штосьцi сказаць, падбiрала словы, крадком паглядала ў той бок, дзе стаялi дачка з унучкай: 'Можа, адтуль прыйдзе падмога?.. - Не...' I зноў яе позiрк застыў на мне. Божа! Як шмат убачыў я ў гэтых няшчасных вачах! Тут i глыбокi адчай, i страшэнная знямога, i светлая спагада, i трапяткi сорам!.. Тое, што гаварылi ноччу дзецi, напэўна, паранiла i яе душу.
- Луi! Цяжка мне, трывожна. Не едзь адзiн!
Я адказаў, што, калi са мной здарыцца бяда ў дарозе, перавозiць мяне сюды не трэба.
Яна пачала прасiць мяне не рабiць такiх страшных намёкаў, а я адрэзаў:
- Навошта марнаваць грошы? Зямля на могiлках усюды аднолькавая.
- Вось бачыш, - уздыхнула яна. - Цяпер i я так лiчу. Няхай хаваюць, дзе захочуць... Калiсьцi ўсё прасiла, каб мяне пахавалi побач з Мары... Ды што цяпер засталося ад нашай Мары?
Лiшнi раз я пераканаўся, што для яе Мары была толькi прахам, жменькай костачак. Не пасмеў я гаварыць, што ўсе гэтыя доўгiя гады дзiцятка маё заставалася для мяне жывым, я чуў яго дыханне, i чысты жывы вобраз Мары не раз паўставаў перада мною ў гэтым сумным нялёгкiм жыццi.
Дарэмна Жэнеўева i Янiна выглядалi i чакалi мацi. Яна была такая стомленая... Можа, i зразумела яна нарэшце ўсю нiкчэмнасць той шматгадовай барацьбы, якую вяла яна супраць мяне? Жэнеўева i Хюбэр пад нацiскам сваiх дзяцей штурхалi супраць мяне гэтую старую жанчыну Iзу Фандадэж, якая была калiсьцi маёй нявестай i разам са мной удыхала ў сябе водар пiрэнейскiх начэй...
Хутка будзе паўстагоддзя, як мы ваюем адно з адным... I вось у гэты гарачы поўдзень абодва сапернiкi адчулi, што iх усё ж лучыць адна нiтачка, якая прадзецца старасцю... Мы ненавiдзелi адно аднаго, iшлi па жыццi рознымi пуцявiнамi, а сышлiся ў адным месцы... Далей ужо няма куды iсцi... Далей смерць... Ва ўсякiм разе для мяне. А ёй... ёй яшчэ заставаўся Бог... Уся людская марнасць, пажадлiвасць, штодзённая руцiна, усе клопаты, радасцi i беды яе разам адпалi, i цяпер нiчога не стаiць мiж ёю i Богам. Цi бачыць яна яго цяпер? Не, не бачыць. Засталася яшчэ адна перашкода - няздзейсненыя планы i патрабаваннi яе дзяцей. Iх сквапныя жаданнi перапаўнялi яе душу. Зноў даводзiлася шукаць, хiтраваць, пагражаць, лiслiвiць... Грашовы клопат, трывога аб здароўi дзяцей, iх намеры, iх прага да славы i багацця - нiкуды ад гэтага не падзенешся, i ўсё трэба пачынаць нанава, як нанава рашае школьнiк задачу, калi настаўнiк усё перакрэслiць i напiша: 'Перарабiць'.
I зноў яна глянула на алею. Там паходжвалi Жэнеўева i Янiна i нiбыта абразалi садовымi нажнiцамi сухiя галiнкi на кустах ружаў. Я сеў на лаўку, каб трохi аддыхацца, i доўга глядзеў услед жонцы, - яна iшла па алеi, нiзка апусцiўшы галаву, нiбы свавольнiк-падлетак, якi нарабiў бяды i iдзе на размову да строгага бацькi. Моцна парыла. Наблiжалася навальнiца. Шкада было глядзець на Iзу. Iшла яна цяжка, марудна: так ходзяць людзi, якiм кожны крок нясцерпная пакута. Мне нават пачулася, што яна прастагнала; 'Ох, бедныя мае ногi!' I я падумаў, што нянавiсць памiж мужам i жонкай, якiя нямала разам пажылi на свеце, не такая неадольная, як iм здаецца...
Вось Iза падышла да дачкi i ўнучкi. Тыя, мусiць, пачалi яе папракаць. Нечакана яна павярнулася i пайшла да мяне. Расчырванелася, задыхалася, ледзьве дакульгала да лаўкi:
- Не магу я пераносiць такога надвор'я. I дыхаць не дае, i цiск мучыць... Паслухай, Луi, я... хацела ў цябе спытацца... Ведаеш, сама не свая... Нервы... Ты ж памятаеш... Суэцкiя акцыi... Мой пасаг... Мы з табой прадалi iх... А куды пайшлi тыя грошы?.. Ты ж тады сказаў мне падпiсаць яшчэ нейкiя паперы...
Я адказаў, што яна атрымала велiзарны прыбытак. Акцыi былi прададзены па самай высокай цане, i адразу ж пасля гэтага iх курс пачаў рэзка падаць. Я растлумачыў, якiя працэнтныя паперы купiў за атрыманыя грошы.
- Пасаг твой даў добры барыш. Усё аформлена на тваё iмя i пакладзена ў Вестмiнстэрскi банк. Сума зайздросная, нават калi ўлiчыць дэвальвацыю франка. Можаш быць спакойная. Дзецям да гэтага няма нiякай справы. Я - гаспадар сваiх уласных грошай i ўсяго таго, што я нажыў. Гэта маё. Але тое, што прыйшло з табой - гэта тваё. Дык iдзi супакой вунь тых анёлаў бескарыслiвасцi. Ах, як яны нас свiдруюць!..
Яна схапiла мяне за руку.
- За што ты iх ненавiдзiш? За што ты ўсю сваю сям'ю ненавiдзiш?
- Гэта вы мяне ненавiдзiце. Цi лепш сказаць, дзецi мае ненавiдзяць мяне. А ты... ты проста не заўважаеш мяне. Для цябе я iсную толькi тады, калi нервую цябе, наводжу страх...
- Мог бы дадаць яшчэ: 'I калi мучу цябе...' Хiба я мала адпакутавала?
- Не трэба, Iза. Для цябе iснавалi толькi дзецi. Iх ты толькi i бачыла...
- А да каго ж мне было гарнуцца, як не да iх? Больш у мяне нiкога не было. Ты пакiнуў мяне, пачаў здраджваць мне, i паўгода не прайшло пасля вяселля. Сам усё ведаеш...
- Iза, дарагая, няўжо ты хочаш, каб я паверыў, нiбыта мае шашнi цябе хвалявалi... Хiба што, можа, закраналi тваё самалюбства. Маладыя жонкi вельмi ганарлiвыя...
Яна горка ўсмiхнулася.
- Ты як быццам i шчыра гаворыш. Падумаць толькi, ты нават не заўважаў...
Я ўвесь закалацiўся, - засвяцiлася надзея. I гаварыць неяк няёмка: калi тое было, сорак гадоў прайшло, патухлi ўжо даўно тыя пачуццi, а вось успомнiў - i затрапяталася надзея, што кахала яна мяне, а я i не ведаў... Ды не, цяпер ужо я не паверу.
- I нiколi ў цябе не вырвалася нi слова, нi крыку... Усё ў цябе забiралi дзецi.
Яна закрыла твар абедзвюма рукамi. Толькi цяпер, у гэты дзень, я заўважыў, якiя на iх цёмныя плямы i ўздутыя вены.
- Дзецi? Пра што ты гаворыш? З таго часу, як мы пачалi спаць у розных пакоях, я нiколi не клала iх з сабой, нават калi хварэлi. Усё чакала, усё спадзявалася, што прыйдзеш...
Горкiя слёзы цяклi па яе старэчых руках. I гэта была Iза. Адзiн я мог разгледзець у гэтай непаваротлiвай, нядужай старой жанчыне тую юную дзяўчыну маю колiшнюю спадарожнiцу ў далiне Лiлей...
- Сорамна i смешна ў мае гады ўспамiнаць гэта... Даруй мне, Луi.
Я моўчкi глядзеў на вiнаграднiкi. I ў гэты момант мяне ахапiла сумненне. Няўжо такое можа быць? Жывеш з чалавекам амаль паўстагоддзя i бачыш яго толькi напалову!.. Няўжо з усiх яго слоў, учынкаў мы адбiраем i запамiнаем толькi тое, што падаграе нашу крыўду на яго i падтрымлiвае злапамятлiвасць? У нас жыве нейкае пагiбельнае iмкненне спрашчаць чалавека, адкiдаць усе рысы, якiя маглi б змякчыць той агiдны вобраз, што мы самi стварылi. Як жа мы спяшаемся выкiнуць з памяцi тое, што дапамагло б нам намаляваць не карыкатурны, а сапраўдны партрэт чалавека!.. Не, нам часцей за ўсё патрэбна карыкатура... I тады нам прасцей, лягчэй апраўдаць нашу нянавiсць... А цi не заўважыла Iза майго хвалявання? Ох, як паспяшалася яна выкарыстаць гэта.
- Ты не паедзеш сёння?
У вачах у яе блiснуў радасны агеньчык, як гэта заўсёды бывала, калi ёй здавалася, што яна 'перамагла мяне'. Я прытварыўся здзiўленым i адказаў, што не бачу нiякiх прычын, каб адкладаць паездку. Мы ўсталi i памалу пайшлi ў маёнтак па лiпавай алеi. Так было далей, затое не трэба было падымацца ўгору па крутой сцежцы i лiшнi раз верадзiць сэрца. Што рабiць? Я быў разгублены. А можа, не ехаць? Можа, пайсцi ды аддаць жонцы свой сшытак?.. А што, калi... Яна абаперлася рукой на маё плячо. Столькi гадоў яна не рабiла гэтага!.. Алея выводзiла да дому з паўночнага боку. Iза сказала:
- Нiколi гэты Казо не прыбiрае садовых крэслаў...
Я разгублена паглядзеў на пустыя крэслы, што стаялi цесным кружком. Тым, хто сядзеў на iх ноччу, трэба было быць блiжэй адно да аднаго, каб гаварыць шэптам. На зямлi многа слядоў. Усюды акуркi тых цыгарэт, што палiць Фiлi. Тут, мiж гэтых разгалiстых лiп, якiя пасадзiў яшчэ мой бацька, пад начным небам засядаў варожы ваенны савет. Тут вырашалася, як аддаць мяне пад апеку або заслаць мяне ў вар'яцкi дом. Неяк аднойчы вечарам я ў парыве самапрынiжэння параўнаў сваё сэрца з клубком гадзюк. Не, не, цяпер-то я зразумеў: гадзюкi пакiнулi мяне, выпаўзлi на волю i ноччу скруцiлiся ў мярзотны клубок сярод вось гэтых крэслаў, i на зямлi яшчэ вiдаць iх сляды...
'Грошы свае ты атрымаеш, Iза, - думаў я. - Але толькi свае. Больш ты ад мяне нiчога не дачакаешся. Я зраблю так, каб i маёнтак вам не дастаўся. I лес прадам. Усё, што я атрымаў ад бацькоў, пойдзе майму сыну. Яго я яшчэ не ведаю. Але заўтра я пабачуся з гэтым юнаком. Якi б ён нi быў, ён - не ўдзельнiк вашай змовы. Гадаваўся, выхоўваўся ён далёка i не можа мяне ненавiдзець. А калi i ненавiдзiць, то прадмет яго нянавiсцi -
