А ў глыбiнi душы я быў нават удзячны Рабэру. Цяпер я мог жыць свабодна, незалежна ад яго. А магло ж так здарыцца, што дажываў бы я свой век разам з гэтым чарвяком. Не было ў мяне да яго i нянавiсцi. Я вырашыў адкiнуць яго са сваёй дарогi i не рабiць яму нiчога благога. I ўсё ж я не мог адмовiць сабе ў асалодзе трохi пазабаўляцца з iм:
- Як гэта прыгожа, Рабэр! Ты мяне парадаваў. Мяне вельмi кранула, што ты хочаш дачакацца маёй смерцi. Але я не прыму такой ахвяры. У панядзелак ты атрымаеш усё, што я абяцаў, а да канца тыдня я перавяду на тваё iмя астатнюю частку капiталу (ён замахаў рукамi, скрывiўся, нешта замармытаў). Як гэта разумець, Рабэр?! Мне ўсё гэта надакучыла! Або ты згадзiшся, або зусiм нiчога ад мяне не атрымаеш, - суха адрэзаў я.
Ён адвёў убок вочы i папрасiў пачакаць некалькi дзён, - хацеў выйграць час, каб напiсаць у Бардо i атрымаць адтуль адпаведныя ўказаннi. Ах ты iдыёт няшчасны!
- Рабэр, ты мяне здзiўляеш. Не разумею я цябе...
Я акiнуў яго, як мне здавалася, лагодным позiркам. Якая там лагоднасць?! Вочы ў мяне яшчэ горшыя, чым я сам. Рабэр ледзь чутна прашаптаў:
- Чаму вы на мяне так гледзiце?
- Чаму я на цябе так гляджу? - перапытаў я, мiжволi перадражнiваючы яго. А ты, чаму ты не можаш глядзець мне проста ў вочы?
Людзi, якiх усе любяць, ад прыроды ўмеюць знаходзiць менавiта тыя словы i жэсты, якiя прыцягваюць усе сэрцы. А я ўжо так прывык выклiкаць ва ўсiх страх i нянавiсць, што ў мяне i вочы, i бровы, i голас, i нават смех толькi падкрэслiваюць маю бессардэчнасць. Так было i цяпер: я хацеў надаць свайму позiрку лагоднасцi, паблажлiвасцi, а няшчасны хлапец курчыўся ад страху. Я ўсмiхнуўся, а ён успрыняў маю ўсмешку як злавесны знак бяды. I нарэшце - так апошнiм ударам дабiваюць жывёлiну - я нечакана спытаўся:
- Ну, а тыя, колькi ж паабяцалi яны?
Ашаломлены юнак з жахам i адчаем глянуў на мяне: 'Х-хто т-тыя?.. Хто па-а-бяцаў?'
- Як хто? А тыя два месье: адзiн - тоўсты, другi - тонкi.
Мне ўжо хацелася хутчэй скончыць гэтую размову. Агiдна было працягваць такую гульню, але ж не адразу неяк адважышся раздушыць абцасам сараканожку...
- Ды супакойся ты! - сказаў я нарэшце. - Я дарую табе.
- Гэта не я... Я не хацеў... Гэта...
Я зацiснуў яму рот рукой. Не хапала яшчэ, каб гэты чарвяк абвiнавацiў ва ўсiм сваю мацi.
- Цiха! Не трэба нiкога называць... Ну, колькi абяцалi? Мiльён? Пяцьсот тысяч? Меней? Немагчыма! Трыста тысяч? Дзвесце?
- Не, - жаласна запiшчаў ён. - Нам абяцалi рэнту. Гэта нас i спакусiла, гэта надзейней. Дванаццаць тысяч франкаў у год.
- З сённяшняга дня?
- Не, калi яны спадчыну атрымаюць. Яны ж не маглi дадумацца, што вы можаце ўсё ўжо цяпер пакласцi на маё iмя. А цяпер позна ўжо... Цяпер яны мяне адразу ў суд... Хiба што ўсё схаваць ад iх... Ах, якi я быў дурань!.. Вось мне i кара...
I ён уткнуўся галавой у мой ложак i залiўся горкiмi слязьмi. Адна рука яго бездапаможна павiсла, вялiкая чырвоная рука, налiтая кроўю...
- Як-нiяк, а я ж ваш сын, - стагнаў ён. - Не адракайцеся ад мяне...
I нязграбным рухам ён паспрабаваў абняць мяне за шыю. Я даволi далiкатна не даў яму гэтага зрабiць. Потым падышоў да акна i сказаў:
- З першага жнiўня ты i твая мацi будзеце атрымлiваць паўтары тысячы франкаў у месяц. Я паклапачуся, каб гэтая рэнта выдавалася да канца твайго жыцця. Калi спатрэбiцца, яе перавядуць на iмя тваёй мацi. Мая сям'я нi ў якiм разе не павiнна ведаць, што я раскрыў вашу змову ў царкве Сэн-Жэрмэн-дэ- Прэ. (Ён аж падскочыў, калi пачуў гэтую назву.) Думаю, няма патрэбы папярэджваць цябе, што, калi ты не зможаш утрымаць язык за зубамi - страцiш усё. I яшчэ. Я змагу табе аддзячыць, калi ты будзеш трымаць мяне ў курсе ўсяго таго, што будзе задумвацца супраць мяне.
Цяпер-то ён добра ведаў, як цяжка ад мяне што-небудзь утаiць i як дорага будзе каштаваць яму яшчэ адна здрада. Я даў зразумець, што не жадаю больш бачыць нi яго самога, нi яго мацi. Пiсаць яны мне могуць да запатрабавання ў тое самае паштовае аддзяленне.
- Калi ад'язджаюць з Парыжа твае супольнiкi?
Ён запэўнiў мяне, што яны паехалi ўчора вечарам. Я рэзка спынiў яго, калi ён пачаў расшарквацца, дзякаваць i даваць абяцаннi. Ён, вядома, быў ашаломлены: нейкае казачнае бажаство, якому ён здрадзiў, то ўзнiмала яго да нябёс, то кiдала ў бездань, то зноў падхоплiвала... Сабой ён ужо не валодаў i аддаў усяго сябе ў рукi гэтаму бажаству. Выгнуўшы спiну, утулiўшы хвост, гэты сабака паўзком выносiў костку, якую я кiнуў яму... Раптам ён спахапiўся i спытаўся, як i цераз каго ён будзе атрымлiваць рэнту.
- Ты яе атрымаеш. Я заўсёды выконваю свае абяцаннi. Астатняе - не твая справа!..
Рука яго ўжо была на клямцы, а штосьцi не давала яму пайсцi. У поўнай нерашучасцi ён загаварыў:
- Добра было б цераз якую-небудзь страхавую арганiзацыю... ну, нiбыта гэта пажыццёвая рэнта цi яшчэ што-небудзь такое... Так было б спакайней...
Я з усёй сiлы выпхнуў яго за дзверы.
XVII
Я абапёрся аб камiн i машынальна пачаў лiчыць кавалачкi драўлянай разьбы, што ляжалi ў бронзавым кубачку.
Колькi марыў я пра гэтага незнаёмага сына! Усё маё бязрадаснае жыццё мяне нiколi не пакiдала адчуванне, што ён ёсць, падрастае, мужнее. Дзесьцi ёсць у мяне сын, мой сын, я знайду яго, калi захачу, i, можа, хоць ён стане мне ўцехай. Жыве ён не ў раскошы, але ад гэтага ён мне яшчэ блiжэйшы: мне прыемна было думаць, што ён нiчым не будзе нагадваць майго законнага сына Хюбэра. Мне бачыўся ён простым, здаровым, дужым - вартасцi, якiя так шануюць у народзе... Словам, на яго я ставiў сваю апошнюю карту. Я цвёрда ведаў: калi i яна будзе бiтая, то больш чакаць ад гэтага жыцця мне не будзе чаго, - застанецца толькi скруцiцца ў клубочак, адвярнуцца да сцяны i чакаць смерцi... За сорак гадоў, як мне здавалася, я звыкся з нянавiсцю - мяне ненавiдзелi, i я ненавiдзеў. А аказалася, як i ўсе людзi, я песцiў у душы iскрынку надзеi i, як мог, ашукваў свой душэўны голад... да самай апошняй мяжы... А цяпер усё было скончана.
Цяпер я пазбаўлены нават ганебнай асалоды строiць планы, як пазбавiць спадчыны тых, хто хацеў мне лiха. Рабэр навёў iх на мой след: у рэшце рэшт яны знойдуць усе мае сейфы, нават тыя, якiя запiсаны на чужое iмя. А можа, прыдумаць яшчэ што-небудзь? Эх! Пажыць бы яшчэ ды ўсё растрацiць! А потым памерцi... i каб у iх не было нават чым заплацiць за маю самую танную труну... Але пасля такога жыцця, калi ўсё падлiчвалася да апошняга сантыма, ашчаджалася, эканомiлася - хiба можна пасля такога жыцця стаць марнатраўцам?! Ды яшчэ ў маiм веку!.. А дзеткi мае, канешне ж, будуць сачыць за кожным маiм крокам. Не, не магу я кiдаць грошы на вецер - гэта дало б небяспечную зброю маёй сямейцы... Трэба было пачынаць усё гэта раней, памалу, пацiху... А цяпер - паспрабуй, разарыся! Куды ты падзенеш свае капiталы? Ах, забраць бы iх з сабой у магiлу, i там сцiскаць у абдымках гэтае золата, гэтыя купюры! I даказаць усiм святым, што багацце зямное можа паслужыць i на тым свеце!
А можа, стаць шчодрым дабрачынцам? Узяць ды паслаць у канторы грамадскай апекi або ў манастыры ахвяраваннi ад добрага чалавека, якi захацеў застацца невядомым? Магу ж я нарэшце забыцца пра сваiх ворагаў i падумаць пра iншых людзей?.. Але самае страшнае ў тым, што старасць - гэта вынiк цэлага жыцця, вынiк канчатковы, у якiм немагчыма памяняць нiводнай лiтары, нiводнай лiчбы, нiводнай коскi... Шэсцьдзесят восем гадоў ляпiў я з сябе гэтага старога, перапоўненага нянавiсцю да сваiх блiзкiх... Такiм я i памру. Якiм зрабiла мяне жыццё, такiм я i застануся! А як хацелася б стаць другiм! О, Божа, калi ты ёсць!..
Вечарэла. Прыйшла служанка, паслала мне пасцель, а аканiц не зачынiла. Я лёг. Вулiчны тлум i святло лiхтароў не перашкаджалi мне драмаць. Не раз я прачынаўся, - як у вагоне, калi цягнiк спыняецца, - i зноў засынаў. Я не адчуў сябе хворым, i ўсё ж мне здавалася, што варта толькi затаiцца i пачакаць, як сон гэты зробiцца вечным.
Мне заставалася зрабiць распараджэннi, каб Рабэру выплачвалi рэнту, ды схадзiць на пошту i забраць пiсьмы, калi яны там ёсць. Ужо тры днi я туды не заходзiў. Цяпер не зробiць гэтай паслугi i Рабэрава мацi. Гэтае чаканне невядомага, можа, самага важнага, самага патрэбнага пiсьма!.. Яно застаецца заўсёды з намi, нягледзячы нi на што! Вось вам доказ таго, што нельга нiколi чалавека пазбавiць надзеi! Нiкому не вырваць з нас гэтага жывучага пырнiку!..
