дзеля прылiку падтрымаць гэтую бяссэнсавую гаворку...
I я зацiкавiўся дачкою. Не адразу ўлавiў я, што нiхто не перашкаджае нашым сустрэчам i размовам. Хiба мог я здагадацца, што Фандадэжы ўбачылi ў маёй асобе выгаднага жанiха? Успамiнаецца наша паездка ў далiну Лiлей. Ехалi мы туды ў адкрытым экiпажы, - бабуля з манашкай на заднiм сядзеннi, а мы з табой спераду. У Люшоне, дзякуй Богу, экiпажаў хапала i наняць iх нiчога не каштавала, але толькi вам - Фандадэжам магло стрэлiць у галаву валачы сюды сямейны экiпаж...
Цiха iшлi конi. Над iмi вiўся рой мух. Манашка драмала. Твар яе блiшчаў ад поту. Бабулька памахвала веерам. На iм быў намаляваны матадор, якi шпагай заколвае чорнага быка. Такiя вееры ў Люшоне прадавалiся на кожнай вулiцы. Стаяла страшэнная гарачыня, а на табе чамусьцi былi доўгiя, да самых локцяў, пальчаткi. Ты была ўся ў белым. 'Пасля смерцi двух братоў, - сказала ты, - я дала сабе зарок насiць толькi белае'. Тады я не разумеў, што гэта азначае 'даць зарок насiць той цi iншы колер'. Пазней я даведаўся, што ў вашай сям'i ўсе мелi схiльнасць да дзiвацтваў, але ў той дзень мне гэта здалося нават паэтычным. Як жа табе расказаць пра душэўны стан таго маладога чалавека, што сядзеў з табой побач? Нечакана мне здалося, што я не выклiкаю ў табе непрыемных пачуццяў... Ты з цiкавасцю глядзiш на мяне... А можа, нават я падабаюся табе!.. I на ўсё жыццё запомнiў я той вечар, калi ты сказала: 'Гэта ж так рэдка бывае, каб у мужчыны былi такiя доўгiя вейкi!.. Ах, якiя ў вас вейкi!..'
Я старанна хаваў свае адносiны да рэлiгii. Помню, у час гэтай прагулкi мы з табой злезлi з экiпажа i пайшлi пад гару пехатой, каб было лягчэй коням; твая бабуля i манашка тым часам узялiся за ружанцы i пачалi мармытаць малiтвы, а фурман, якi за доўгiя гады службы ў вас ад пачатку да канца вывучыў гэты рытуал, своечасова падхоплiваў: 'Амi-iн'. Нават у цябе ўсё гэта выклiкала ўсмешку. Але я быў вельмi стрыманы. Кожную нядзелю я амаль з задавальненнем суправаджаў цябе i тваю мацi ў царкву да абеднi, хоць царкоўныя цырымонii не выклiкалi ў мяне нiякiх метафiзiчных думак. Рэлiгiйны культ быў; на маю думку, звычайнай з'явай для таго класа, да якога цяпер далучаўся i я. А буржуазiя любiць традыцыi, паважае рэлiгiю сваiх продкаў, шануе гэтую сiстэму абрадаў, якая, калi i мае якi сэнс, то толькi сацыяльны.
Бывала, у царкве ты крадком кiдала позiркi ў мой бок, i ўспамiн пра гэтыя абеднi звязваецца ў мяне з цудоўным адкрыццём, да якога я тады прыйшоў: я магу зацiкавiць, магу падабацца, магу хваляваць дзявочае сэрца. Маё каханне, як мне здавалася, злiвалася з тваiм каханнем да мяне. Ды што там мае перажываннi!.. Яны, бадай, нiякага значэння не мелi. Самае галоўнае было ў тым, што я верыў у тваё каханне. Як у люстэрку адбiваўся мой вобраз у дзявочай душы, i адбiтак гэты не адштурхоўваў яе ад сябе... Якое шчасце! Якая радасць! Уся мая iстота расцвiла. Нiколi не змагу я забыцца, як пад тваiм цёплым позiркам адтаваў лёд, што скоўваў маю душу, i ў ёй нараджалiся жыватворныя крынiцы трапяткой пяшчоты i чыстага кахання. Самыя звычайныя прыкметы тваёй увагi - поцiск рукi, кветка памiж старонак у кнiзе, - усё захапляла i хвалявала мяне, усё было для мяне новым.
I толькi мая мама нiчога не мела ад гэтага майго адраджэння. Я адчуваў, з якой варожасцю глядзiць яна на маю яшчэ не зусiм акрэсленую задуму, на маю нясмелую мару, якую я i сам лiчыў вар'яцкай. Я злаваўся на маму, што яна не падзяляе маёй радасцi. 'Няўжо ты не бачыш, што гэтая сямейка хоча завабiць цябе ў пастку?' - паўтарала яна, не ведаючы пра тое, што сама можа растаптаць маё светлае пачуццё. Нарэшце я спадабаўся дзяўчыне!.. Так, на свеце ёсць дзяўчына, якой я спадабаўся!.. Можа, нават яна захоча выйсцi за мяне замуж!.. Я верыў у гэта насуперак мацi i яе падазронасцi. Турбавала, непакоiла, апякала толькi адно: цi захочуць твае багатыя арыстакратычныя бацькi параднiцца з нашай сям'ёй?.. Як жа я бунтаваў тады супраць мамы за тое, што яна магла перакрэслiць усе мае надзеi!..
I ўсё ж мама навяла даведкi пра фiнансавы стан вашай сям'i: патрэбныя сувязi, дзякуй Богу, у яе былi амаль ва ўсiх асноўных банках. Радасць мая была бязмежнай, калi мацi мусiла прызнаць: фiрма Фандадэж, нягледзячы на некаторыя часовыя цяжкасцi, карыстаецца вялiкiм даверам i з ёю лiчацца самыя салiдныя ўстановы. 'Яны маюць шалёныя грошы, - гаварыла мама, - але занадта ўжо шыкуюць. Усё трацяць на коней, на экiпажы, на чэлядзь. Не каб адкласцi, зберагчы, сэканомiць, а так... кiдаюцца грашыма, абы пускаць пыл у вочы...'
Звесткi, атрыманыя з банкаў, канчаткова пераканалi мяне, што прыйшла пара майго шчасця. Цяпер у мяне быў доказ бескарыслiвасцi тваiх блiзкiх: яны ўсмiхаюцца мне не таму, што хочуць мець нейкую выгаду ад мяне, а таму, што iм прыемна са мной. I нечакана мне здалося натуральным, што я магу падабацца ўсiм людзям, усiм без выключэння. Нам з табой дазвалялi разам бываць вечарамi, шпацыраваць па прыгожых алеях парка. Як крыўдна i балюча, што ў пачатку жыцця, калi чалавеку выпадае трохi шчасця, нiхто не папярэдзiць, нiхто не скажа яму: 'Можа, ты дажывеш i да ста гадоў, але не зведаеш ужо нiколi больш радасцi, акрамя вось гэтых хуткаплынных дзён. Дык радуйся, цешся, пi да дна сваё шчасце, - больш рабiць гэта табе ўжо не давядзецца. Сустрэлася на тваёй пуцявiне крынiчка шчасця - помнi: яна першая i апошняя. Спатоль сваю смагу раз i назаўсёды, бо не пiць табе з яе больш нiколi...'
А я, наадварот, тады пераконваў сябе, што гэта толькi пачатак доўгага светлага жыцця, напоўненага радасцю i шчасцем. Як жа я не цанiў тых вечароў, калi мы з табой нерухома сядзелi на паркавай лаўцы пад дрымотнымi шатамi дрэў!..
Але ўжо i тады былi невыразныя прыкметы бяды, толькi я iх не ўмеў разгадаць. Помнiш тую цёмную ноч, калi мы сядзелi з табой на лаўцы ля дарогi, што вядзе да водалячэбнiцы ў горы? Раптам, без дай прычыны, ты горка заплакала. Як цяпер помню я пах тваiх шчок, па якiх сцякалi гарачыя слёзы, слёзы невядомай мне трывогi. Я думаў, што ты плачаш ад шчасця. Праз сваю маладосць iнакш я i не мог растлумачыць сабе гэтых слёз. Праўда, ты яшчэ i супакоiла мяне: 'Нiчога, нiчога, гэта таму, што я побач з вамi...'
I ты не ашуквала мяне, манюка! Ты сапраўды плакала таму, што была побач са мной, а не побач з другiм, чыё iмя сарвалася з тваiх вуснаў праз некалькi месяцаў вось у гэтым пакоi, дзе я цяпер пiшу сваёй старэчай рукой. А вакол мяне - мая мiлая сямейка, якая толькi i чакае моманту паклiкаць святара i рынуцца да маiх грошай.
Але што мог я падазраваць у той вечар? Я быў на вяршынi шчасця i тулiўся да твайго пляча, да тваёй тоненькай шыйкi i ўдыхаў у сябе свежы, чысты водар, якi iшоў ад маёй маленькай пакутнiцы. Цёплая вiльготная пiрэнейская ноч пахла мокрай травой, мятай i... табой. На плошчы каля водалячэбнiцы лiхтары высвечвалi лiсце старых лiп. Стары ангелец з нашага атэля лавiў сачком начных матылёў, якiя зляталiся на святло. Ты сказала мне: 'Дайце, калi ласка, насавую хустачку...' Я выцер твае слёзы i схаваў насоўку сабе за пазуху.
Я стаў зусiм iншым чалавекам. Iншым чалавекам - i гэтым усё будзе сказана. Светлы прамень надзеi i шчасця дакрануўся да мяне. Я адчуваў гэта па позiрках жанчын. Пасля таго вечара, пасля тваiх слёз я не сумняваўся ў гэтым. А колькi пасля было вечароў, калi ты ўся свяцiлася радасцю, даверлiва брала мяне за руку i прыцiскалася да мяне. Магчыма, я надта хутка iшоў да свайго шчасця, i ты задыхалася, не паспявала за мной. Але я быў цнатлiвым жанiхом. Ты абудзiла ў маёй iстоце ўсе пачуццi, i нiколi ў мяне не ўзнiкала спакуслiвая думка, што можна злоўжыць даверам да мяне тваiх бацькоў. Тым больш не магло мне прыйсцi ў галаву, што за гэтым даверам хаваецца разлiк.
Так, я быў iншым чалавекам. I вось аднойчы... З той пары мiнула сорак гадоў, i я нарэшце магу табе ў гэтым прызнацца. Вядома, не дзеля таго, каб зрабiць табе прыемнае. Дык вось, гэта здарылася па дарозе ў далiну Лiлей. Мы iшлi пешшу. У рэчцы цурчала вада. У руцэ ў мяне была сцяблiнка палявога кропу. Унiзе, пад намi ўжо змяркалася, а на вяршынях яшчэ ззяў сонечны бляск... I раптам мяне ахапiла вострае адчуванне, не - амаль фiзiчная ўпэўненасць, што iснуе нейкi iншы свет, iснуе рэальна, канкрэтна, але мы ведаем, бачым толькi цень яго...
Гэтае адчуванне прыйшло да мяне толькi на адно iмгненне, i за ўсё маё сумнае жыццё больш нiколi не паўтаралася. Але сама незвычайнасць гэтага пачуцця надавала яму яшчэ большую значнасць у маiх вачах. I таму пазней, калi рэлiгiйныя спрэчкi пачалi раз'ядаць нашы з табой адносiны, я заўсёды адганяў ад сябе ўспамiн пра гэта. Я хацеў табе прызнацца, што... Аднак не прыйшоў яшчэ час гаварыць пра гэта.
Не варта ўспамiнаць пра нашы заручыны. Аднойчы вечарам мы сталi жанiхом i нявестай, i адбылося гэта неяк без майго жадання. Здаецца, ты зразумела мае словы зусiм не так, як я хацеў, i раптам я аказаўся звязаным з табой. Доўга не мог я апомнiцца ад такой нечаканасцi. Не трэба пра гэта ўспамiнаць. I ўсе ж ёсць тут адна непрыемная рэч, пра якую я прымушаю сябе сказаць. Ты адразу паставiла мне сваю першую ўмову: 'дзеля згоды i спакою' ты адмовiлася весцi агульную гаспадарку з маёй мацi i нават жыць з ёю ў адным доме. Гэта было сказана цвёрда, i нi ты, нi твае бацькi не збiралiся нi ў чым саступаць.
Дзiўна... Столькi гадоў прайшло, а я да драбнiц помню тую размову з мамай у душным нумары гатэля. Акно было адчынена. Праз занавескi прабiвалiся сонечныя промнi, у якiх iскрылiся залатыя пылiнкi. З вулiцы
