глядзеў, як ты ў доўгай начной кашулi, нiбы дзяўчынка-школьнiца, станавiлася на каленi i шаптала малiтву...
Мы жылi ў гэтым самым пакоi, дзе я цяпер пiшу сваё апошняе пiсьмо. Чаму пасля вясельнага падарожжа мы пасялiлiся ў Калезе, у маёй мацi? (Я не згадзiўся забраць у яе Калез, дзе ўсё было з любоўю зроблена яе рукамi.) Пазней мая злосць на цябе ўсё расла i расла, i я ўспомнiў пра некаторыя абставiны, якiм спачатку не надаваў значэння, а можа, i наўмысна не хацеў заўважаць. Перш за ўсё твае бацькi адмовiлiся рабiць вяселле, бо, як ты тлумачыла, перад гэтым памёр нейкi ваш далёкi сваяк. А я не сумняваўся, што i ты, i твая сямейка саромелiся такога сцiплага шлюбнага саюзу. Нездарма ж барон Фiлiпо расказваў кожнаму стрэчнаму: 'Ведаеце, у маёй жонкi ёсць малодшая сястра. Ну проста прыгажуня! I гэта ж трэба, утрэскалася ў аднаго тыпа! Чалавек ён, праўда, прыгожы, багаты, але паходжанне яго даволi цёмнае. Сваякоў прыстойных няма, ды i бацькi... ведаеце...' Словам, ён гаварыў пра мяне, нiбы я быў падкiдышам цi незаконнанароджаным. Тым не менш барон Фiлiпо рабiў нечаканую выснову, што, можа, яно i лепш, што ў мяне няма вядомых сваякоў: 'Не будзе за каго чырванець. Ну, а старэнькая мацi сваё месца ведае i замiнаць не будзе'. Нарэшце ты, з яго слоў, была надта распешчаная i кiравала сваiмi бацькамi, як хацела. 'I яшчэ вось што скажу, - падагульняў барон Фiлiпо, грошы, маёмасць у маладога чалавека немалыя. А перад гэтым, ведаеце, цяжка ўстаяць, i нават такая паважаная сям'я, як Фандадэжы, пайшла на гэты шлюб, заплюшчыўшы вочы на ўсё астатняе'.
Калi гэтыя плёткi дайшлi да мяне, нiчога новага яны мне не далi, - я па сутнасцi ўсё гэта ведаў. Шчасце ап'янiла мяне, i тады я не надаў гэтаму нiякага значэння. I трэба шчыра сказаць: я нават быў задаволены, што вяселле наша прайшло амаль тайна. А iнакш дзе я знайшоў бы прыстойных шафераў? У той галоднай студэнцкай шайцы, якую я калiсьцi ўзначальваў? - Не. А прасiць маiх учарашнiх ворагаў не дазваляў мне гонар. Вядома, гэты мой шлюб даваў цудоўную магчымасць зблiзiцца з 'арыстакрацiкамi'. Але я малюю сябе ў гэтай споведзi такiмi ўжо чорнымi фарбамi, што магу i не хаваць адной станоўчай рысы маёй натуры: заўсёднае iмкненне да незалежнасцi. Я нi перад кiм не станавiўся на каленi, заўсёды быў верны сваiм перакананням. Хоць трэба сказаць, што ў нашым шлюбе я пайшоў на пэўны кампрамiс, i мяне нават мучыла сумленне. Я абяцаў тваiм бацькам не перашкаджаць табе выконваць рэлiгiйныя абрады, а сам узяў на сябе толькi абавязак не далучацца да франкмасонства. Урэшце, больш вы ад мяне нiчога i не патрабавалi. У той час яшчэ лiчылася, што рэлiгiя - гэта жаночая справа, i ў вашых арыстакратычных сем'ях было прынята, што муж павiнен 'суправаджаць' жонку на царкоўныя службы. I гэтага было дастаткова. А ў Люшоне я ўсiм вам даказаў, што супраць такога абавязку нiчога не маю.
У вераснi 1885 года, калi мы вярнулiся з Венецыi, твае бацькi не захацелi запрасiць нас да сябе ў маёнтак Сенон. А нам тлумачылi, што туды нiбыта з'ехалiся iх знаёмыя, сваякi, а таксама сябры барона Фiлiпо i занялi 'ўсе пакоi'. I тады мы вырашылi часова спынiцца ў маёй мамы. Мы забылiся пра нашу бесцырымоннасць i жорсткасць у адносiнах да мамы i як быццам зрабiлi ёй ласку, што згадзiлiся пажыць у яе доме да таго часу, пакуль нам не надакучыць.
А мама i не збiралася радавацца.
- Усё, што ёсць у гэтым доме, - ваша, - стрымана гаварыла яна. - Можаце запрашаць сюды каго захочаце. Замiнаць я вам не буду. Ды я i дома рэдка бываю...
Так яно i было. Увесь час мацi некуды спяшалася: то на вiнаграднiкi, то ў вiнныя скляпы, то на птушнiк, то ў пральню. Пасля абеду яна iшла ў свой пакойчык, каб трохi адпачыць. Калi яна часам заставала нас у гасцiнай, то заўсёды чырванела i прасiла прабачэння. Перад тым як зайсцi, яна асцярожна стукала ў дзверы, i мне давялося тлумачыць ёй, што рабiць гэтага не варта. Яна дайшла да таго, што прапанавала табе кiраваць гаспадаркай, але ты, дзякуй Богу, адмовiлася. Зрэшты, у цябе да гэтага не было нiякай ахвоты. Ты даволi памяркоўна ставiлася да мамы, старалася не сварыцца, не крыўдзiць яе, i яна плацiла табе глыбокай удзячнасцю. Дарэмна яна баялася, што ты разлучыш мяне з ёю. Я не шкадаваў ёй сыноўскай ласкi i клапацiўся пра яе яшчэ больш, чым да вяселля. Яна здуiўлялася, гледзячы, як мы з табой радуемся i бестурботна смяёмся: няўжо гэты шчаслiвы малады муж - яе сын?.. Той, што быў такiм суровым i замкнутым... 'Значыць, - думала яна, - не змагла я падабраць да яго ключыка... Куды мне ўжо было... Нi адукацыi, нi выхавання... Добра, што хоць жонка цяпер робiць тое, што павiнна была зрабiць я...'
Помню, з якiм замiлаваннем глядзела яна на цябе, калi ты малявала цi iграла на пiянiна 'Песню без слоў' Мендэльсона, абавязкова спатыкаючыся ў адным i тым жа месцы.
Бывала, да цябе прыязджалi сяброўкi. Ты нiколi не забывалася папярэдзiць iх:
- Зараз убачыце маю свякроў. Цiкавы экземпляр... Сапраўдная сельская арыстакратка. Раю паглядзець i запомнiць: больш такiх нiдзе ўжо не сустрэнеш...
Ты лiчыла, што ў мамы ёсць свае арыгiнальныя манеры i многа такту. Яна ўмела гаварыць са слугамi на мясцовым дыялекце, i ты паблажлiва адзначала, што яна цудоўна трымаецца з 'простымi людзьмi'. Па прывычцы ты паказвала сяброўкам стары дагератып, дзе мама ў пятнаццаць гадоў насiла яшчэ хустку. Ты нават вывучыла старадаўнюю народную песеньку пра дабрачыннасць сялянскiх сем'яў i выконвала яе перад сваiмi гасцямi. Якая ж ты была тады згаворлiвая, памяркоўная! Але мацярынства адкрыла тваю сапраўдную натуру...
Я ўсё збiваюся i нiяк не магу расказаць пра тую ноч. Было тады так душна, што мы нават не зачынялi акна, хоць ты i баялася кажаноў. На дварэ шапацела старая лiпа, а нам усё здавалася, што нехта дыхае ў кутку пакоя. Часам ад подыху ветру лiсце пачынала шумець так, нiбы iшоў моцны лiвень. У акне красаваўся маладзiк. Яго халоднае святло падала на падлогу, на крэслы, дзе ляжала наша адзенне. Нечакана ўсё сцiхла, i ты сказала: 'Давай спаць. Трэба заснуць...' Але i ў сне не знаходзiлi мы спакою: прывiд невядомага мне Рудольфа блукаў па пакоi. Варта мне было толькi абняць цябе, як у тваiм сэрцы ўваскрасаў яго вобраз... Ты вызвалялася з маiх абдымкаў, але прывiд не знiкаў... Не хацеў я, баяўся пакутаваць. Так, мусiць, ужо створаны чалавек: бяда, гора, смерць - нiшто не перашкодзiць яму баранiць сваё шчасце... Я ведаў, што не трэба ў цябе нiчога распытвацца. Няхай яго iмя будзе вадзяной бурбалкай: мiльгне i лопне на паверхнi нашага жыцця... Забыцца... Забыцца, выкiнуць з памяцi гэтае iмя, бо гэта першы знак нашай бяды, гэта яд, i ад яго паратунку не будзе... I я маўчаў. Але ты, няшчасная, ты не магла насiць у сабе гэты ўспамiн пра няспраўджанае каханне, пра ашуканую, неспатоленую страсць... I дастаткова было, каб у мяне вырвалася пытанне: ды хто ж ён такi, гэты Рудольф? - як ты адразу загаварыла:
- Дарагi, мне варта было б сказаць табе сёе-тое яшчэ перад вяселлем... О, нiчога асаблiвага, супакойся!..
Ты гаварыла шэптам. Спяшалася. Табе трэба было выгаварыцца. I цемру пранiзвалi словы-стрэлы... Твая галава ўжо не ляжала ў мяне на плячы. Мы заставалiся ў пасцелi зусiм побач, а памiж намi ўжо была непраходная бездань.
Рудольф... Мацi яго была аўстрыйка, а бацька - француз, багаты фабрыкант... З Рудольфам ты пазнаёмiлася ў Эксе. Ты ездзiла туды з бабуляй. Было гэта якраз за год да нашай з табой сустрэчы ў Люшоне. Ён прыехаў з Кембрыджа. Якi ён быў з выгляду, ты не гаварыла, але я адразу намаляваў сабе яго партрэт: там былi ўсе прывабныя спакушальныя рысы, якiх сам я быў пазбаўлены... Месяц высвечваў маю вялiкую мужыцкую руку з нязграбнымi пальцамi i кароткiмi пазногцямi. Калi табе верыць, то нiчога благога вы тады не зрабiлi, хоць паводзiў ён сябе нiбыта не так далiкатна, як я. Не памятаю я дакладна тваiх прызнанняў. Дый навошта яны мне? Справа не ў гэтым. О, калi б ты яго не пакахала!.. Я, вядома, паступова супакоiўся б i дараваў бы табе гэты няўдалы раман, калi б з першага разу загiнула чысцiня нявiннага дзяўчацi. Але ўжо тады ў мяне ўзнiкла сумненне: 'Не прайшло i года, а яна пасля такога вялiкага кахання пакахала мяне!.. Як жа так?..' I я ўвесь пахаладзеў. 'Значыць, усё гэта фальш, - думаў я, - яна ўвесь час ашуквала мяне. I як жа гэта я ўбiў сабе ў галаву, што яна можа пакахаць мяне? Такiх, як я, нiхто не кахае!'
Яшчэ мiгцелi апошнiя перадсвiтальныя зоркi. Недзе ў садзе прачнуўся дрозд. Праз адчыненае акно павеяў ветрык, i мы адчулi яго прыемную свежасць. Здаецца, усё было, як i раней, у пару майго шчасця... Усяго якiх дзесяць хвiлiн назад яно яшчэ было са мной, шчасце, а цяпер я ўжо гавару: 'У пару майго шчасця...' Я запытаўся:
- Ён не захацеў цябе браць замуж?
Гэта быў удар па тваiм самалюбстве. О, як ты пакрыўдзiлася, як зашыпела... Я, безумоўна, памыляўся. Усё было якраз наадварот. Рудольф вельмi кахаў цябе i палiчыў бы за вялiкi гонар мець жонку з сям'i Фандадэжаў. Але яго бацькi даведалiся, што абодва твае браты памерлi ў дзяцiнстве ад сухотаў. А паколькi ў Рудольфа здароўе было слабое, то яго бацькi i слухаць не хацелi пра такi шлюб.
Ты расказвала i расказвала i нават не падазравала, што губiш сваё i маё шчасце:
