Насту паклiкалi мужчыны, i Алёша тады ссунуўся з мяхоў на зямлю, на сухую траву: калолася ў ногi.
Ля ракi ён пачуў, што падняўся вецер: у альшэўнiку на беразе шапацела лiсце. Пасля вецер падзьмуў у шчокi, баючыся, як на рану.
Там, дзе закацiлася сонца, неба ля самай зямлi стала белае як снег; угары яно было сiвое, што замурзанае, бы хто павёў па iм памялом, злазiўшы ў печ i падмёўшы попел. Высака над самай галавой жаўцела паласа, як раскручанае з трубы нявыбеленае палатно: угары на рэдкую смугу, мусiць, яшчэ свяцiла сонца. Далёка на ўсходзе над лесам слалася чорная хмара, усё роўна як там збiралася на дождж.
Алёша адразу ўспомнiў, дзе яны: ззаду за падводамi стаялi лiпы, заступаючы поле. Высокiя, старыя, яны раслi пад канец Завiшына ля саду, ён ведаў. Ля саду яшчэ была малочная; ён з бацькам перад вайной раз быў звазiў сюды малако: два бiтоны на калёсах з драбiнкамi. З дому сюды дванаццаць кiламетраў.
Малочная стаяла ля самай ракi - пабеленая знадворку, яна была вiдаць далёка з поля.
Цяпер малочнай не было. Там, дзе яна некалi стаяла, вiўся па зямлi дым на ўсiм двары, цiха, як вечарам на старым вогнiшчы.
Глянуўшы пад сад, Алёша ўбачыў вёску - белыя печы. Яны тырчалi на гародах ля платоў неяк зусiм блiзка адна ля адной, i iх было многа.
Ён убачыў яшчэ, што ўсе падводчыкi зноў сышлiся ў кучку ля Танiнага воза i маўчаць, гледзячы на гароды.
У тым баку, дзе была вёска, - белыя печы, стаяла зацiш: каб скрыпнулi вароты цi асвер. Ад саду на печы падаў доўгi шырокi цень; пачынала цямнець, i печы ад таго рабiлiся яшчэ больш белыя, як пабеленыя перад святам.
Алёша падумаў, што Завiшына спалiлi i што нiдзе не вiдаць людзей: нi душы.
- На той бок... У лес... Стаiм на вiду... - загаманiў Махорка, паказваючы пугаўём за раку.
Захроп уперадзе Боганчыкаў сiвы, у яблыкi, жарабок, пачуўшы, мусiць, ваду, i забразгаў цуглямi. Заiрзала Панкова кабыла, мiнаючы Махоркавы калёсы i пручыся да ракi: была няпоеная. За кабылай пабег Панок.
Было чуваць, як крычаў Боганчык:
- Но-о... Падлы кавалак...
Боганчык крычаў, прысядаючы аж да зямлi, што ўсё роўна хапаўся за балючы жывот: цягнуў за лейцы. Пасля ўскулiўся на воз на мяхi... Алёша пачуў, як бултыхнуў у ваду пярэднiмi нагамi жарабок i як зноў закрычаў Боганчык.
Жарабок задзёр галаву, пасля што ўвалiўся ў яму. Схавалiся з вачэй калёсы; вiдаць быў толькi сам Боганчык, стаў на мяхах на ногi. Жарабок, чуваць было, захроп - пiў, захлынаючыся, тады - Алёша ўбачыў - упёрся ў хамут i пайшоў на сярэдзiну ракi. Пасярод ракi вада заняла яму па бруха; схавалiся ў вадзе колы. Боганчык стаяў на мяхах, выцiраючыся рукавом шмараваў па чорнай барадзе. Дайшоўшы да берага, жарабок стаў i, нагнуўшы галаву, зноў пачаў пiць...
- Брод шукайце... Пасталi, як дурнi... Не вiдзiлi, што ўскочыў... Мяхi падмачыла... Куды цяпер з мокрым. Брод глядзiце... - Боганчык, сагнуўшыся, круцiў галавой - азiраўся.
- На старую вольху чаму не браў? Не ведаў, дзе брод? - Махорка цяпер гаварыў да Боганчыка цераз раку, махаючы пугаўём. - Штаны мог скiнуць i сам прайсцi памераць... Баяўся ў вадзе памачыць...
Было вiдаць, як Боганчык пачаў тузаць жарабка за лейцы, не даючы пiць.
- Апражэшся, падла!.. - закрычаў ён немаведама на каго: на Махорку цi на жарабка.
Махорка, падкасаўшыся па каленi, палез у раку, пайшоў наперадзе ў Сiбiрака, узяўшыся за аброць, наўскасяк на старую без верху вольху на тым беразе: мiнаў яму, у якую ўскочыў з калясьмi Боганчык. Вада Махорку не дайшла да калень.
За Махоркам, выставiўшы белыя лыткi, павёў за грыву сваю кабылу Панок, не астаючыся ад воза. Азiраўся ўсё назад, баяўся, мусiць, што з'едуць мяхi.
- Што раты разявiлi?.. Нянька трэба ўсю дарогу... - закамандаваў з ракi цяпер яму, Алёшу, Боганчык.
- Не кiпi... Астудзiм. Вада халодная - пал як рукой здыме... - зноў схапiўся з iм Махорка.
- А ты што? Наняўся?.. Хопiць мяне падтыкаць усю дарогу... - Боганчык бубнiў з ракi, як адкуль з ямы. - Я вам не Янук. Янука ўссадзiлi на калёсы, дык яму... усё роўна, цi ў камендатуру, цi на могiлкi пад Сушкава... А мяне ў пятлю не ўсадзiце... Не-е... Усё вёску баронiце... Баечкi ўсё гэта... С...ку падцёрцi... Будзе з намi, што з Людвiновам... Не вiдзiлi? Стаялi, вочы патарашчыўшы... Шчасце, што ў немцаў бельмы павылазiлi - не згледзелi. Ад гэтых то мая паперка вас бы не закрыла...
- Кiне ён цi не... сквярцiся са сваёй паперкай?.. Што гэта чалавек надумаў сабе?.. Цi сцiхне ён ад маёй галавы?.. Усю дарогу... Адно i тое... Адно i тое... Астыў ужо. I пашчэнкi не баляць. Мала лупiў немец... Мала...
На Боганчыка правiлася Наста.
- Ды ён... сама, баба, знаеш... - Мiрон махаў рукамi пасярод ракi. Жыта намачыў... Скуру сваю памачыў, каб не загарэлася... - Пасля ён загаварыў, аж заiкаючыся, як Панок: - А вёска сух-хая, ты гэта ведаеш!..
- Не-е... Я вам не нябожчык, што вы мяне павезяцё на якiя захочаце могiлкi... - Боганчык, здалося, пацiшэў. Учапiўшыся за падсядзёлак на спiне ў жарабка, ён iшоў па аглабнi, каб скочыць на бераг: баяўся абмачыцца. Каму яно, мокрае, здалося? Немцам?.. Яно iм i сухое так было трэба, калi яны ўсю вёску палiць былi сагналi... Байкi! Ямы iм трэба было, каб людзi адкрылi... Пуста ў вёсцы, хоць шаром пакацi...
- Дык, можа, i мне абярнуць воз у раку? Можа, i ўсiм? - Махорка, нагнуўшыся, засiлiў жменяй вады i плюхнуў сабе на шчокi: паласкаў. Лоб i шчокi ў яго былi аж чырвоныя. - Герой... Ён адзiн немцаў збiраецца голадам марыць... Мы толькi кормiм... Но-о... - як былi ў Махоркi ў руках пуга з лейцамi, так ён i сцебануў каню па спiне: i пугай i лейцамi... Пасля, адвярнуўшыся, крыкнуў яму, Алёшу: - Заснуў на беразе? Наста павядзе Танiну кабылу... За Панам... А ты пускай каня аднаго за Януком. Сам - на Буланчыка i пугай пад хвост. Ацямнеем у рацэ. I вярнiце за мной. На сухую альшэвiну... Там беражнiца нiжэй. Боганчык з ямы нiяк не вылезе. Зямлю зрываць трэба... Но-о...
Маленькi гняды Сiбiрак яго кiдаўся ў бакi, было чуваць, як трашчаць аглобнi.
- I не стойце ў рацэ... З берага паiце. Колы пасярэдзiне заносiць... Пясок гонiць... Не выедзеце... Паглядай, Пан, на Таню. Дзяўчына высака ляжыць на возе...
Махорка сцiх, упёршыся рукамi ў мяхi - падпiхаў.
Алёша хацеў прывязаць каня за Януковы калёсы, за ляжэйку, але яму, адвярнуўшыся, махаў рукой Янук, паказваючы на яго, Алёшавага, каня. Алёша здагадаўся: конь пойдзе сам, не баiцца вады - старыя людзi коней у вёсцы зналi.
Калi Алёша сеў на Насцiных калёсах на мяхi, Наста iшла ўжо берагам у раку, ведучы Танiну кабылу: учапiлася адной рукой за аброць, другой падняла высака спаднiцу - вышэй калень. Было вiдаць, як на возе, раскiнуўшы рукi, мусiць, узяўшыся за ляжэйкi, калышацца разам з мяхамi Таня i падымае галаву ўверх: глядзiць, што робiцца на тым беразе.
Янук пагнаў каня, i Алёша, згледзеўшы, як адразу кранулiся з месца Януковы калёсы, тузануў за лейцы: здалося, астанецца адзiн на беразе. Буланчык сыпануў жвiру аж на мяхi, адсеў узад, i Алёша, сцiснуўшы ў жменi лейцы, стаў круцiць iмi ўгары, як круцiў кожны раз на свайго каня, калi той наравiўся.
За ракой, на тым беразе, раптам падняўся ўгару пыл, белы, як ад попелу, якраз процi Боганчыка. Тады там ударыла па зямлi, што скiнутае з пня дрэва...
Цi-iў... - засвiсцела ценка над галавой i сцебанула па альшэўнiку на тым баку ракi ўсё роўна як пугай.
- Янука пераймiце! - загаманiла ў рацэ Наста; пасля крычаў Махорка, цяжка было разабраць - што.
Алёша ўбачыў, як скочыў з месца Янукоў белы конь, мiнуў Танiны калёсы i панёс Янука ў раку, туды, дзе быў ехаў Боганчык. Згледзеў пасля толькi, што Янук падняўся на возе на каленi.
- Янука... Янука пераймiце!.. - крычала ў рацэ Наста.
- Раз'язджайцеся, не стойце. На той бок... На той бок... - камандаваў Махорка.
Янука з калясьмi не было вiдаць з-за беражнiцы. Алёша ўбачыў цяпер, як выехаў на той бераг з возам Боганчык i, седзячы на мяхах, гнаў свайго жарабка дарогай, недзе туды, дзе падняўся быў на полi белы пыл. Пасля згледзеў, што Махорка завярнуў у альшэўнiк каня i бег назад да ракi.
