Другi раз бухнула ў самай рацэ, злева, недалёка ад iх, ядрана, з трэскам, аж зазвiнела ўвушшу. У тым месцы паднялася ўгару вада, як слуп.
'Немцы згледзелi...' - падумаў Алёша i ўбачыў, што вернуцца набок калёсы i сунуцца на ляжэйкi мяхi. Ён выпусцiў з рук лейцы i злавiў ляжэйку; Буланчык, акруцiўшыся, скакаў у аглобнях навыцяжку ў той бок, адкуль яны ехалi, пад сады.
Калi затрашчала пад калясьмi жэрдзе, Алёша падумаў, што Буланчык абярнуў нечы плот, i ўбачыў, што мiнуў малочную i едзе аселiцай...
Белыя печы былi зусiм блiзка, за гародамi. Запахла гарэлай сажай...
Ззаду ў рацэ крычала яшчэ Наста. За альшэўнiкам, у тым баку, дзе зайшло сонца, стралялi з кулямёта, доўга i часта... Мусiць, немцы згледзелi iх з шашы.
Здалося - гэта пад iм, Алёшам, тарахцяць, рассыпаючыся, калёсы.
Белыя печы зблiзку былi цёмныя...
7
Алёша ўспомнiў пасля, што Юзюк i прывёз тады Вандзю ў вёску на згон зiмы, калi яны паставiлi качэлi i 'Жалязняк' браў гарнiзон у Даўгынаве. Алёша яе доўга не спатыкаў у вёсцы; чуў, што яе з маткай партызаны паставiлi да Петрусiхi ў хату, але на двары ў Петрусiхi нiколi чужых не бачыў. Юзюк расказваў, што ноччу конь, на якiм ехала Вандзя з маткай, стаў сам ля Петрусiхi - партызаны i паказалi на яе хату.
Вандзя прыйшла з Таняй ад Палянскiх да iх на качэлi праз тыдзень. Пералезла першая цераз плот ад вулiцы i пабегла гародам пад прызбу. Алёша бачыў з двара ад варыўнi праз старыя вароты, як яна адразу падкiнула рукой пустую лавачку вышэй страхi. Пасля злавiла ў дзве рукi, ускочыла на яе i пачала падбiваць нагамi, памалу, азiраючыся ў бакi i гледзячы ўверх, што баялася ўсё роўна. Яна была ў белай сукенцы да калень i сiвым, зробленым з воўны свэтары ў крывую палоску, якiя насiлi i ў iхняй вёсцы. Валасы ў Вандзi, здалося, былi русыя, пасля Алёша падумаў, што яны бялейшыя, падобныя на лён у ручайцы. Яна запляла iх у доўгую i тоўстую, як узяць у руку, касу i закiнула за плечы. Каса падскоквала ў яе на спiне, калi Вандзя падбiвала нагамi лавачку, i ляцела пасля ззаду за ёй, што доўгi хвост за вялiкай страказой на лагу ля ракi. Твар у Вандзi быў круглы i таўставаты ў шчоках, белыя зубы, калi яна смяялася, былi вiдаць здалёку. Вочы, шэрыя i чыстыя, блiшчалi, што ў дзiцяцi.
Алёша не бачыў нiколi такой зграбнай дзеўчынёхi - у iхняй вёсцы не было. Успомнiў, гледзячы на яе, як Юзюк гаварыў дома ў хаце, што прывёз Вандзю з Палянь, бо яе з маткай павiнны былi забiць палiцаi. I цяпер, калi Вандзя вернецца дамоў, за раку ў Паляне, яе застрэляць...
Алёша падумаў зноў, што Вандзя прыгожая, i не верыў нават Юзюку: як гэта такую могуць застрэлiць палiцаi з Даўгынава?..
На качэлях першы дзень яна доўга не была. Папрасiла нi з таго нi з сяго Таню, каб тая злавiла рукамi лавачку; скокнула на зямлю ў маленькiх чорных i стаптаных чаравiчках, што каза ў збiтых аб зямлю капытах; страсла з прыпала пясок i адышлася пад прызбу. Клiкнула пасля Таню, i яны пабеглi з двара адна за адной.
Доўга пасля яе калыхалася яшчэ лавачка...
Вандзя да iх больш не хадзiла аж да лета.
Была якраз нядзеля, хмурная з самай ранiцы, калi Вандзя прыйшла да iх другi раз. Прыйшла сама, без Танi. Бегла некуды вулiцай, згледзела яго, Алёшу, у гародзе пад прызбай i пералезла цераз плот з вулiцы, як вясной. У той жа сукенцы, без свэтара; каса ў яе была, як i перш, за плячыма.
- А бульбы табе не шкода? Аж чатыры гранкi здратавалi праз качэлi... спыталася яна, што стары чалавек, стаўшы воддаль на пярэчцы ля хаты ў стаптаным бульбеўнiку.
Алёша нiчога не сказаў; паглядзеў быў на яе i азiрнуўся на варотцы ля варыўнi. У хаце заплакалi блiзняты i запела мацi.
- А я не пусцiла б нiкога ў гарод... Бульбу таптаць попусту... сказала яна, памаўчала, тады спыталася неяк знянацку: - А можна... я пакалышуся?
Ён зноў нiчога не сказаў.
Тады Вандзя падышла да яго, да прызбы, дзе ён сядзеў, нагнулася над iм - ён бачыў, як белая сукянёшка схавала яе каленi, - i зноў загаварыла: а нi шманала нават, што ён маўчыць.
- А ў вас пад хатай хрэн парос. Лiсце якое... I ў бульбе ў гранках расце. I канаторжнiк пашалеў, i жычка з дзядамi... А вунь, у хрэне, куры нясуцца, - паказала яна пальцам на вугал пад хату i засмяялася. Памаўчала была зноў, пакруцiла галавой, як шукаючы яшчэ чаго, тады павярнулася да вулiцы, да гародчыка. - Бэз ужо ў вас адцвiў. Адны дробненькiя дудачкi асталiся. У вас многа бэзу ля хаты. I ў нас было многа бэзу ля хаты. Але хату нашу спалiлi палiцаi. Прыехалi назаўтра i спалiлi, як мы сюды ўцяклi, за раку. I бэз пагарэў. Не цвiў сёлета, мацi хадзiла i вiдзiла...
- I мацi не злавiлi? - раптам спытаўся ён, падумаўшы пасля, што не ведае, як гэта ён узяў i спытаўся: зляцела з языка.
- Не-е... - пакруцiла яна галавой. - Мацi не баiцца. I я не баюся. Вазьму i схаджу дамоў. Я знаю, што палiцаi i мяне заб'юць, калi зловяць, а я не баюся... А ў вас i рабiна ў гародчыку ля плота расце. Ягады зялёныя яшчэ, пабурэлi толькi. А зiмой яны смачныя, i iх клююць сарокi. Лятуць аж пад хату i сакочуць у гародчыку, што куры. I ў нас была рабiна, i на яе прыляталi сарокi. А курэй нашых усiх пабiлi палiцаi, мама казала... А ў нас былi белыя куры. Усе да адной. I певень белы, вялiкi i белы. Калi iшоў дождж, ён цягаў свой доўгi хвост па зямлi... - яна зарагатала. - Апусцiць i цягне па мокрай траве... - Падумала была нечага, тады зноў сказала: - I ў нас няслiся куры пад хатай у траве. I певень iх вадзiў пад прызбу з хлева ранiцай. А можа, мацi манiла? Можа, куры жывыя, не пабiлi iх палiцаi? Жывы-ыя... Жы-вы-ыя... - яна раптам узрадавалася. - I нясуцца недзе ў крапiве. I певень iх водзiць туды кожную ранiцу. Мала што хата згарэла... А я схаджу i пагляджу сама. Я знаю, дзе наш дом. Трэба iсцi на Сушкава, а там лесам, за раку. Нас вязлi ноччу, але я знаю. Схаджу i пагляджу. I ўсiх у вёсцы пагляджу, мала што палiцаi спалiлi хату. - Яна азiрнулася на вулiцу, усё роўна як баялася, што яе пачуюць, i сказала цiшэй: - Трэба iсцi на Сушкава i ў чэцвер... У чэцвер у Даўгынава будуць iсцi людзi на базар...
Цяпер Алёша не мог сказаць i слова: гэтулькi многа яна гаварыла. Нагнулася зусiм над iм: вочы ў яе былi шэрыя i блiскучыя i стаялi на адным месцы, калi глядзелi на яго.
Яму хацелася сказаць, каб яна не iшла дамоў у Паляне, бо яе ж заб'юць палiцаi. За брата. Зловяць i заб'юць... Яны спалiлi хату, заб'юць i яе. Але яна гаварыла i гаварыла без аддухi, i ён маўчаў.
Пасля яна адышлася i апёрлася плячыма на слуп ад качэляў.
- А я ўсё роўна пакалышуся... - сказала - i адразу як падмянiў яе хто. Ускочыла на лавачку, схапiўшыся рукамi за палкi, i крыкнула на ўвесь гарод, Алёша аж спужаўся:
- А ты падбi мяне!.. Пакуль адна раскалышу-уся...
Калi высака, уровень са страхой, падлятала лавачка, у зямлi краталiся слупы. Мiж зямлёй i слупамi былi ўжо ладныя ямкi, i туды сыпаўся перацёрты нагамi сухi пясок. Вось уверсе ў слупах была падмазана старым сухiм дзёгцем, i цяпер, разагрэты i развэдзганы, ён цёк па слупе - пiсяга была ўжо нiзка ля зямлi: ля самай лавачкi...
- Сукенку глядзi!.. Запэцкаеш... Не падбiвай!.. - паказаў ёй рукой на слуп Алёша.
- Хэ-хэ-хэ... - яна засмяялася моцна, недзе было чуваць аж у хаце, i закруцiла галавой. Каса зляцела ў яе з плячэй i сцёбнула па слупе. - А я не баюся... I ўдваiх калыхацца не баюся... А ты маўчаў. Не хацеў мяне пускаць... Сазнайся... А на лавачцы можна стаць i ўдваiх. З аднаго i з другога боку. Удваiх лягчэй падбiваць...
Яна згiнала ногi ў каленях, аж прысядаючы, i пасля з усёй сiлы падбiвала лавачку, падлятаючы вышэй страхi. Краталiся ў зямлi слупы, i падпоры, здавалася, выскачаць, i на Вандзю было боязна глядзець. А яна не сцiхала:
- А я не баюся... I дамоў схаджу, не баюся. Гэта ты баiшся... I немцаў я не баюся, а ты баiшся... А мой брат цяпер партызан... I яго заб'юць палiцаi, калi зловяць. А яны яго не зловяць... I мяне не зловяць. I ты мяне цяпер не зловiш... - яна зноў памаўчала была. - А гэта праўда, што нам трэба было ўцякаць, калi брат перайшоў у партызаны? А я не хацела ехаць з дому...
Летучы разам з лавачкай, яна гнала перад сабой вецер, i Алёша пачуў, як яму робiцца холадна. Ён бачыў, як вецер задзiрае Вандзiну белую сукенку вышэй калень, i не мог тады глядзець на Вандзю... А яна, прыцiхшы, усё падбiвала i падбiвала нагамi.
Алёша тады закрычаў. Пачуў пасля, як ззаду стукае нехта ў шыбiну з хаты. Аглянуўся - апёршыся на падаконнiк, ля акна стаяла мацi i трасла пальцам.
