Самалёты ляцелi на Дальву, у той бок, дзе на небе за лесам яшчэ стаяла зялёная зара... Доўга ў тым баку стагнала зямля.
Алёша пачуў, як яго хапiлi дрыжыкi, не лучаў зуб на зуб. Ён прыцiснуўся плячыма да меха на Януковых калёсах i зашпiлiў аж уверх замочак у рубашцы.
Мужчыны доўга маўчалi ля калёс, гледзячы ў неба i круцячы галовамi ўслед за самалётамi...
- Нашы... - сказаў тады цiха Махорка. - Бамбiць лётаюць ноччы. Аж у Германiю...
Усе былi закраталiся ля калёс, але маўчалi. Закашляў Панок i закрактаў, узлазячы на воз. Тады, апёршыся локцямi на Янукоў воз на ляжэйку, Боганчык засiпеў, гледзячы на дарогу ў туман:
- На-шы... Такiя, як вунь ля Леснiкоў былi... Забылiся... I агнёў панакладалi, чакаючы... Як скiнулi цацку, аж стрэхi пазрывала. Акруцiлiся i яшчэ раз скiнулi. Гэтыя каб скiнулi...
- О-хо-хо... Што там дома... - забедавала Наста, завязваючы хустку, i Боганчык сцiх. Завярнуўся пасля i пайшоў у альшэўнiк. - I Буланчык мой не есць, апусцiў галаву... О-хо-хо... Што там робяць дзецi?
- Не адыходзься далёка... - крыкнуў услед Боганчыку Махорка. - Вайна не вайна, а ў кусты ганяе, не глядзiць на немцаў...
- Ты, Мiрон, свайго i перад бядой не кiдаеш...
- Мы яшчэ пажывём, Наста...
- Пажывё-ём...
Яны памаўчалi.
- Будзем кратацца, Iван. Адзiн ад аднаго не ад'язджацца. Хай конi iдуць за калясьмi. I ты свайго жарабка не пры надта. А то - не дагнаць... - зноў загаварыў Махорка.
- Можаш заязджаць наперад... - буркнуў Боганчык, вылазячы з кустоў.
- Не глядзi зверам, Iван. Ноч на дварэ. I ты гэта знаеш... - гаварыў i махаў пугаўём Махорка. - Ехаць будзем цiха. Калi што якое - не сядзець на калёсах. За дзяцьмi Наста будзе глядзець. Янук хай спiць... З яго драбiн не вывалiшся. I Таня добра што заснула. Мэнчыцца з балючай нагой...
Алёша пайшоў назад за Настай - яна памалу-памалу, як нямогучы, перастаўляла ногi. Завярнулi на дарогу коней. Пасля, сеўшы на мяхi, пад'ехалi адзiн за адным да Януковых калёс.
- Усе там, ззаду? - загаманiў моцна Махорка. - Не аставацца...
Прагалам пайшлi адгалоскi.
- Не спi, сын... - Алёша пачуў, як яго клiкнула Наста, i падумаў, што яму вунь як хочацца спаць. Не служаць нi рукi, нi ногi - нават языком не кранеш.
Конь, iдучы, усё яшчэ скуб траву ля дарогi, i Алёша падумаў, што хочацца есцi, не праходзiць голад.
Яны праехалi дарогай - уехалi ў самы прагал i зноў сталi. Боганчыка зусiм схаваў з вачэй туман, i невядома было, што робiцца ўперадзе. Зноў злезла з воза Наста - iшла да яго, Алёшавых, калёс, кiнуўшы аднаго Буланчыка.
- Зноў наперадзе нешта, сын... - зашаптала яна. - Так бы не сталi. Не спi, глядзi... Помнi, што я сказала...
Тады Насту клiкнулi. Махорка, мусiць.
- Нехта стогне там, уперадзе... Не спi, сын... - Яна кiнула ў яго на возе на мяхах дубец, якiм паганяла яшчэ ля ракi Буланчыка, калi той не хацеў iсцi ў ваду, i пакраталася наперад, мiнаючы Януковы калёсы. Янук замычаў, мусiць, спрасоння, лежачы на мяхах, i зноў стала цiха, нават не храплi конi. Было чуваць, як iдзе дарогай Наста: дуг, дуг. Калi Наста схавалася за Танiнымi калясьмi, Алёшу хапiла стужа. Ён ссунуўся з мяхоў на дарогу i дагнаў Насту ўжо ля Махоркавых калёс. Махоркi на возе не было, не было i ля каня. Не вiдаць было нiдзе i Боганчыка.
Ужо ля Боганчыкавых калёс Алёша згледзеў, як, сышоўшы з дарогi, у прагале стаяць мужчыны. Двое - Махорка з Боганчыкам. Панок быў ззаду, воддаль - прыхiнуўся да сасны, як прыкарэў.
Яны падышлi з Настай да Панка.
- Скажы ты... - загаварыў Махорка да Насты, сцiха, як шаптаў. - Не магло ж нам здацца... I мне i Iвану... Чалавек стогне.
- Дзе чалавек? - Наста зайшла iм наперад i, натапырыўшыся, глядзела ў прагал.
- Ды тут недзе недалёка... - паказаў Махорка рукой, усё роўна што сабе пад ногi. - Я ўжо i клiкаў... Стагнаў быў, пасля сцiх.
- I я, Наста, чуў. Аж з калёс, едучы, - кашлянуў Панок.
- Якi тут у чорта чалавек... Маюць жа вушы... - загаманiў быў моцна Боганчык.
- Цiш... Сам жа чуў... - шыкаў на яго Махорка.
- Што вы ўсё шыкаеце... Стогне, стогне... Дзяўчына на возе стогне. Ехаць трэба, калi што думаем. Ну i людзi...
- Адыдзi... - Махорка махнуў быў на Боганчыка рукой.
Усе тады як ураслi ў зямлю.
Нiчога не было чуваць.
Выплыў з-за лесу месяц i вiсеў цяпер ля цёмнай, што конь з нагамi i галавой, хмары. Павiднела. У тумане была знаць уперадзе дарога - iшла прагалам - i было вiдаць, як на моху ля ног ляжаць леташнiя белыя сасновыя шышкi.
Пасля далёка ў прагале, на балоце, мусiць, закрычала патрывожаная кнiгаўка. Кнiгавак, вiдаць, было многа, бо адна не спраўлялася б так часта крычаць. Турчалi жабы, моцна, на ўвесь лес - аж iшлi адгалоскi...
Алёша доўга глядзеў у прагал - у вачах ужо зрабiлася аж два месяцы: адзiн адбягаўся ад другога i кацiўся па небе да самага лесу.
На зямлю, на голую дарогу, ад сосен падаў цень, шырокi, разгаты, i ляжаў, як на чыстым абрусе.
Алёша пачуў, што холадна ў ногi. Пасля стала холадна за плячыма.
- Паедзем... Дзяўчына на возе стогне. Агнём бы яно ўсё пайшло ад маёй галавы... - вылаяўся быў Боганчык i ступiў да Махоркi - невядома чаго.
- Што затросся, як спалiржаваны? А калi чалавек там? - крутнуўся да яго Махорка.
- Чалаве-е-к... - перадражнiў Махорку Боганчык.
- Дык што? Мiнаць чалавека? Чалавека я нiколi не мiнаў... - Махорка адразу тады ўзлаваўся... Лапаў за кiшэнi ў штанах, як чаго там не знаходзячы.
- Не мiнаў... А дзе дзенеш, падабраўшы? Хоць тата з таго свету - дзе дзенеш? Сваiх поўныя калёсы. I хворых i здаровых. Стогнуць. Дзяўчына вун...
- Вiш, бацька знайшоўся. Горлам браць... Не крычы. Чалавек стогне. У сасоннiку, мусiць, - паказаў Махорка раптам зноў рукой у прагал.
- Ну i чорт з iм, хто дзе цяпер стогне. Зямля ўся стогне. Усiх не наслухаешся. У нас свае, вун... Вёска цэлая стогне...
- Цiш... - махнуў на яго рукой Махорка.
Тады Алёша пачуў, як збоку ля iх, на прагале ў соснiку, нехта стагнаў. Пасля закашляўся Панок, i зноў нiчога не было чуваць.
Калi яны прыйшлi за Махоркам у соснiк, Алёшу здалося, што ў высокай белай мятлiцы ляжыць, выцягнуўшы ногi, конь - чорны, задам да iх. Конь быў адразу застагнаў, тады пачаў храпсцi недзе пад сябе ў густую траву... Здавалася, нават не пачуў, як падышлi людзi...
- Ло-ось... - загаманiў Махорка. - Iдзiце блiжэй... Са спiны толькi... Ля ног не стойце... Не стойце... Ён нагой аглабню сячэ. Адступiся, хлапец, не лезь усмоль... Чаго ты тут?.. Сядзеў бы на калёсах. Пазбягалiся ўсе...
Алёша тады адышоўся ад Махоркi i стаў ззаду за Настай.
Махорка ступiў да лася, нагнуўся i глядзеў недзе ў траву, дзе кашляў лось...
Лось быў кароткi i тоўсты, але здаваўся вялiкiм - каб устаў, зраўняўся б з Буланчыкам. У яго была шырокая i кароткая шыя, i на ёй расла маленькая грыва. Галава ў лася была доўгая, вузкая, з гарбом ля храп i з вялiкiм блiскучым вокам, якое глядзела некуды ўверх - на месяц. Нiжняя губа ў яго абвiсла, як мокрая ануча; вушы, круглыя i шыракаватыя, што ў каровы, натапырылiся i стаялi.
Лось быў не чорны, як здалося спачатку. Толькi на спiне ў яго iшла чорная паласа, вузкая, на руку; ногi i галава ў яго былi бурыя, а сам ён увесь цяпер, зблiзку, здаваўся шэрым i блiскучым, бы ўсё роўна ў расе...
