ты жывеш, як маешся...'
Стаю ў роздуме... Так, сапраўды, мусiць, можна прымiрыцца лiтаральна з усiм. Не замiнае ж чалавеку жыць i радавацца думка пра тое, што гадоў праз трыццаць ён, магчыма, памрэ. А трыццаць гадоў цi тры днi... тут уся справа ў тым, якой мерай мераць...
Толькi вось усплываюць перад вачыма вобразы, якiя лепей не ўспамiнаць...
Я зноў iду сваёй дарогай, стома ўсё мацнее, i нешта ўва мне змянiлася. Мiражоў няма, а я сам iх выдумляю...
- Э-гей!
Я з крыкам узнiмаю рукi - там чалавек, ён махае мне... Не, гэта проста чорны каменны слуп. Пустыня ажывае. Я хацеў разбудзiць гэтага соннага бедуiна, а ён ператварыўся ў счарнелы камель дрэва. У камель дрэва? Адкуль яно тут? Нагiнаюся, хачу падняць адламаную галiну: яна з мармуру! Выпростваюся i азiраюся: вось i яшчэ чорны мармур. Усё вакол усеяна абломкамi дагiстарычнага лесу. Сотнi тысяч гадоў таму назад ён, як храм, рухнуў пад страшэнным, першабытнай сiлы ўраганам. I стагоддзi дакацiлi да мяне гэтыя асколкi гiганцкiх калон, гладкiя, як сталёвыя брусы, акамянелыя, ашклянелыя, колеру тушы. Яшчэ можна ўбачыць, дзе ад камля адыходзiла голле, можна прасачыць жывыя звiвы дрэва, палiчыць кольцы на зрэзе. На гэты лес, напоўнены колiсь птаствам i музыкай, абрушыўся нейкi страшны праклён, i дрэвы ператварылiся ў слупы мiнералу. I я адчуваю, што гэтае наваколле мне варожае. Чарнейшыя, чым жалезныя даспехi ўзгоркаў, гэтыя велiчныя зломкi адпрэчваюць мяне. Што трэба мне, жывому, тут, сярод гэтага непадкупнага мармуру? Мне, тленнаму, мне, чыя плоць рассыплецца прахам, што трэба мне тут, у царстве вечнасцi?
З учарашняга дня я прайшоў кiламетраў з восемдзесят. Гэта, безумоўна, ад смагi ў мяне кружыцца галава. Цi, можа, ад сонца? Яно так зiхацiць на гэтых, нiбы нацёртых маслам, абломках, акамянелых камлях. На гэтым панцыры сусвету. Тут няма ўжо нi пяску, нi лiсаў. Гэта нейкае валатоўскае кавадла. I я брыду па гэтым кавадле. I сонца гулкiм молатам б'е мяне па галаве. Ах, вунь там...
- Э-гей! Э-ге-гей!
'Там нiкога няма, супакойся, ты трызнiш'.
Так я ўгаворваю самога сябе, бо трэба апамятацца. Мне так цяжка не верыць сваiм вачам. Так цяжка ўтрымацца, каб не кiнуцца да таго каравана, што iдзе... вунь там... бачыш!..
- Дурню, ты яго проста выдумаў, ты i сам гэта ведаеш...
- У такiм разе, усё на свеце падман...
Усё на свеце падман, апрача гэтага крыжа за дваццаць кiламетраў ад мяне на вяршынi ўзгорка. Таго крыжа цi маяка...
Але ж мора не ў тым баку. Значыць, гэта крыж. Я цэлую ноч вывучаў карту. Марная работа, невядома ж, дзе мы. Але я прыпадаў да ўсiх паметак, якiмi абазначалася прысутнасць чалавека. I ў адным месцы натыкнуўся на маленькi кружок з гэткiм жа крыжам. Прагледзеў умоўныя абазначэннi на палях: царква, мiсiя цi манастыр. Побач з крыжам мелася чорная кропка. Зноў паглядзеў на палi: пастаянны калодзеж... Сэрца маё закалацiлася, i я голасна перачытаў: 'Пастаянны калодзеж... Пастаянны калодзеж!' Хiба Алi-Баба i ўсе ягоныя скарбы могуць iсцi ў параўнанне з адным пастаянным калодзежам? Трошкi воддаль я заўважыў два белыя кружочкi. На палях значылася: 'Часовы калодзеж'. Гэта было ўжо не так дзiвосна. А за гэтай паметкай не мелася ўжо нiчога болей. Анiчога.
Вось яна, мiсiя цi манастыр! Манахi ўзнеслi на ўзгорку высачэзны крыж ратоўны знак для тых, хто гiне! I мне застаецца толькi адно: праставаць да яго. I мне застаецца толькi адно: бегчы прама да гэтых дамiнiканцаў...
- Але ў Лiвii толькi копцкiя манастыры.
- ...прама да гэтых вучоных дамiнiканцаў. У iх цудоўная прахалодная кухня з чырвонай кафлi, а ў двары - дзiвосная ржавая помпа. I пад iржавай помпай... пад iржавай помпай, ну вядома ж... пад iржаваю помпай i знаходзiцца пастаянны калодзеж! О, якое гэта будзе свята, калi я пазваню ў дзверы, калi я ўдару ў звон!..
- Дурню, такiя дамы - у Правансе, дый там, дарэчы, няма нiякага звона.
- ...я ўдару ў звон! Швейцар уздыме рукi ў неба i ўсклiкне: 'Сам бог паслаў вас!' I склiча ўсю брацiю. I манахi кiнуцца да мяне. Яны ласкава прымуць мяне, як бяздомную сiрацiнку. I завядуць мяне на кухню. I скажуць: 'Зараз, зараз, сын мой... мы толькi збегаем да пастаяннага калодзежа...'
А я - а мяне будзе аж калацiць ад шчасця... Але не, я не буду плакаць толькi ад таго, што там, на ўзгорку, ужо няма нiякага крыжа.
Усе абяцанкi захаду - адно ашуканства. Я паварочваю на поўнач.
Прынамсi, поўнач хоць напоўнена песняю мора. Ну вось, яшчэ адзiн перавал адолены - ах, якi далягляд!.. Вось ён, сама дзiвосны горад на свеце!
- Ты ж i сам ведаеш, гэта мiраж...
Так, я выдатна ведаю, што гэта мiраж. Мяне не ашукаеш, не! Але калi мне даспадобы гнацца за мiражом? Калi мне даспадобы спадзявацца? Калi мне даспадобы любiць гэты зубчасты горад, расквечаны сонцам? Калi мне даспадобы крочыць наперад, крочыць лёгка i хутка, бо я ўжо не адчуваю стомы, бо я шчаслiвы?.. Прэво са сваiм рэвальверам проста смешны! Мая схмялеласць куды прывабней. Я п'яны. Я памiраю ад смагi!
Прыцемак працверазiў мяне. Раптоўна спыняюся, мне робiцца страшна: я зайшоў вельмi далёка. У прыцемку мiраж прападае. Далягляд скiдае з сябе сваю мiшуру, свае свяшчэннiцкiя рызы. Цяпер гэта - далягляд пустынi.
- Вось i дамогся свайго! Зараз цябе агорне ноч, давядзецца чакаць свiтання, а да заўтра сляды твае сатруцца - i не будзе звароту.
- Тады ўжо лепей iсцi толькi наперад... Навошта зноў вяртацца назад? Мне ўжо не хочацца адступаць, а раптам я нарэшце ўбачу... раптам нарэшце ўбачу мора!..
- Дзе ты ўбачыш мора? Ты нiколi не дойдзеш да яго. Памiж iм i табою не меней трохсот кiламетраў. А каля вашага 'сiмуна' цябе чакае Прэво! I, магчыма, яго ўжо заўважыў якi-небудзь караван...
Ну што ж, добра, я вярнуся, але спачатку пагукаю, а раптам непадалёк людзi:
- Эге-гей!
Ёсць жа людзi на гэтай алюджанай планеце!..
- Эгей, людзi!..
Я хрыпну. У мяне прападае голас. Проста смешна гэтак надрывацца... Аднак паспрабуем яшчэ раз:
- Лю-дзi!..
Гэта гучыць так ненатуральна i напышлiва...
I я паварочваю назад.
Пасля дзвюх гадзiн шляху заўважаю водблiск вялiзнага кастра. Прэво, устрывожаны маiм знiкненнем, распалiў яго ледзь не да неба. А!.. для мяне гэта не мае нiякага значэння!..
Яшчэ гадзiна хады... Яшчэ пяцьсот метраў. Яшчэ сто. Яшчэ пяцьдзесят.
- Ах!
Спыняюся як укопаны. Нястрымная радасць залiвае маё сэрца. Асветлены полымем, Прэво размаўляе з двума арабамi, якiя сядзяць, прыпёршыся да матора. Ён яшчэ не заўважыў мяне. Ён надта апанаваны сваёй уласнай радасцю. Ах, калi б гэта чакаў я, а не ён... я ўжо быў бы на волi! Радасна крычу:
- Эгей!
Абодва бедуiны ўскокваюць на ногi, абарочваюцца i глядзяць на мяне. Прэво пакiдае iх i iдзе мне насустрач. Я працягваю рукi. Прэво падхоплiвае мяне пад локаць. Я што - падаў? Кажу яму:
- Нарэшце яны тут!
- Хто?
- Арабы!
- Якiя арабы?
- Ды тыя, што тут, з вамi!..
Прэво дзiўна глядзiць на мяне i неяк нехаця, быццам процi волi давярае мне вялiкую тайну, кажа:
- Нiякiх арабаў тут няма...
Вось цяпер я, мусiць, заплачу.
6
Тут можна пражыць без вады толькi дзевятнаццаць гадзiн, а што мы пiлi з учарашняга вечара? Некалькi кропель расы на свiтаннi! Але па-ранейшаму пануе паўночна-ўсходнi вецер, i гэтая акалiчнасць трошкi запавольвае наша высыханне. Дзякуючы гэтай заслоне ў небе яшчэ збiраюцца воблакi, цэлыя горы аблокаў. Ах, калi б яны дайшлi да нас, калi б пайшоў дождж! Але ў
