душэўнай паўнаты, якой мы падсвядома так прагнем. Мне здаецца, гэтую душэўную яснасць ведаў зняможаны вечнымi пагонямi Банафу. Як ведаў яе i загублены ў снягах Гiёмэ. I як мне самому забыцца, як ляжаў я па горла ў пяску i паволi памiраў ад смагi, але чамусьцi так цёпла на сэрцы было мне пад зорным плашчом?
Як яна дасягаецца, гэтая ўнутраная свабода? Так, сапраўды, чалавек повен супярэчнасцей. Яго забяспечваюць хлебам надзённым, каб даць яму магчымасць ствараць, а ён упадае ў спячку, таленавiты пераможца спешчваецца, шчодры чалавек, разбагацеўшы, ператвараецца ў скнару. Што толку ў палiтычных дактрынах, якiя абяцаюць росквiт чалавечай асобы, калi мы не ведаем загадзя, якому тыпу чалавечай асобы яны забяспечаць росквiт? Хто прыйдзе нам на змену? Мы не кормная жывёла, з'яўленне ж аднаго немаёмнага Паскаля мае куды большае значэнне, чым нараджэнне тузiна працвiтаючых нiкчэмных чалавечкаў.
Мы не ўмеем прадбачыць галоўнага. Кожны з нас напатыкаў сама светлыя радасцi там, дзе, здавалася, нiшто i не абяцала iх. I засталася такая туга па iх, што нам бывае шкада самiх нашых няшчасцяў, якiя падарылi нам тыя радасцi. Усiм нам надаралася пры сустрэчы з таварышамi з замiлаваннем прыгадваць сама цяжкiя выпрабаваннi, перажытыя разам.
Што ж мы ведаем? Толькi тое, што ў нейкiх невядомых умовах абуджаецца ўся сiла душы? У чым жа iсцiна чалавека?
Iсцiна не ляжыць навiдавоку. Калi менавiта ў гэтай мясцовасцi, а не ў iншай апельсiнавыя дрэвы добра прыжываюцца, пышна растуць i буйна пладаносяць, то менавiта гэтая зямля i ёсць iсцiна для апельсiнавых дрэў. Калi менавiта гэтая вера, гэтая культура, гэтая шкала каштоўнасцей, гэтая форма дзейнасцi, а не што-небудзь iншае спрыяюць чалавеку выявiцца ва ўсёй паўнаце, вызваляюць у iм уладара, пра iснаванне якога ён i сам не падазраваў, то гэтая шкала каштоўнасцей, гэтая культура, гэтая форма дзейнасцi i ёсць iсцiна чалавека. А як жа логiка? А гэта ўжо яе клопат - зводзiць канцы з канцамi, каб растлумачыць жыццё.
У гэтай кнiзе я расказваў пра людзей, якiя нiбыта кiравалiся нейкiм неадольным прызваннем, якiя iшлi ў пустыню цi ў авiяцыю, як iншыя iдуць у манастыр; але я не ставiў сабе мэты прымусiць вас захапляцца найперш такiмi людзьмi. Бо перш за ўсё варта захаплення сама глеба, якая ўзгадавала iх.
Прызванне, безумоўна, мае немалое значэнне. Адны зашываюцца ў сваiх крамках. Другiя настойлiва тораць сваю дарогу ў аднойчы абраным кiрунку: i нават у iхнiм маленстве можна знайсцi зародкi памкненняў, якiя ў далейшым прадвызначаюць увесь лёс. Але калi судзiць пра гiсторыю пасля таго, як усё адбылося, няцяжка i памылiцца. На такiя ж памкненнi здольны ледзь не кожны чалавек. Усiм нам знаёмыя крамнiкi, якiя ў грозны час караблекрушэння цi пажару праявiлi сябе куды велiчней, чым можна было чакаць. I яны ведаюць цану той сваёй паўнаце: той пажар назаўсёды ўрэжацца ў iх памяць. Але з-за недахопу новых прыгод, з-за недахопу спрыяльнай глебы, з-за недахопу патрабавальнасцi да сябе яны зноў упадаюць у спячку, так i не паверыўшы ў сваю ўласную велiч. Бясспрэчна, прызванне дапамагае чалавеку выявiцца: але ж спачатку трэба выявiць само прызванне.
Ночы ў паветры, ночы ў пустынi... Гэта ж не кожнаму выпадае на долю. I ўсё ж, калi абставiны будзяць у чалавеку Чалавека, выяўляецца, што ўсiм людзям уласцiвы адны i тыя ж памкненнi. Я не адхiлюся ад тэмы, калi раскажу пра адну сваю ноч у Гiшпанii, якая пераканала мяне ў гэтым. Я надта многа расказваў пра асобных людзей, а мне хацелася б сказаць пра ўсiх.
Гэта было на фронце пад Мадрыдам, дзе мне давялося быць рэпарцёрам. Я тады вячэраў у блiндажы з адным маладым капiтанам.
2
Нашу бяседу перапынiў званок тэлефона. Завязалася доўгая размова: з каманднага пункта перадаюць загад пайсцi ў наступленне - у недарэчную, безнадзейную атаку, у якой трэба адбiць у рабочым прадмесцi некалькi дамоў, ператвораных ворагам у каменныя крэпасцi. Капiтан пацiскае плячыма i вяртаецца да стала. 'Першы ж, хто высуне нос...' - i замаўкае, пасоўвае па чарцы каньяку прысутнаму тут сяржанту i мне.
- Мы з табой пойдзем першыя, - кажа ён сяржанту. - Пi i кладзiся спаць.
Сяржант лёг. Мы, чалавек дзесяць, застаёмся за сталом. У гэтым наглуха запакляваным памяшканнi, адкуль не прасочваецца нi промнiк, святло такое яркае, што я жмуруся. Хвiлiн пяць таму я выглянуў у амбразуру. Падняў анучу, якая маскавала шчылiну, i ўбачыў у змярцвелым ззяннi поўнi руiны дамоў, у якiх гняздзiлiся прывiды. Потым я зноў замаскiраваў шчылiну, i мне здалося, быццам гэтай анучай я сцёр месячны промень, як струменьчык масла. А перад вачыма ўсё яшчэ - зеленаватыя ад поўнi крэпасцi.
Гэтыя салдаты, што сядзяць тут са мною, напэўна не вернуцца, але яны цнатлiва маўчаць пра гэта. Такiя атакi - справа звычайная. Для iх чэрпаюць i чэрпаюць з людскiх рэзерваў. Чэрпаюць зерне з жытнiцы. Кiдаюць жменю за жменяй, засяваюць зямлю.
I мы п'ём каньяк. Справа ад мяне гуляюць у шахматы. Злева жартуюць. Дзе я? З'яўляецца нейкi салдат, ён моцна нападпiтку. Пагладжвае касматую бараду i глядзiць на ўсiх расчулена. Слiзгануў позiркам па бутэльцы каньяку, адводзiць вочы, i зноў паглядзеў, i ўмольна ўтароплiваецца ў капiтана. Капiтан цiха пасмейваецца. Той, абнадзеены, смяецца таксама. Лёгкi смех забiрае ўсiх гледачоў. Капiтан павольна адстаўляе бутэльку ўбок, у позiрку спрагненага роспач. I пачынаецца дзiцячая гульня, нейкая пантамiма, такая непраўдападобная ў густым тытунёвым дыме, у бяссонную ноч, калi цяжэе галава ад стомы i ўжо хутка iсцi ў атаку.
Мы ўсцешана бавiмся тут, у цяпле, у труме нашага карабля, а звонку ўсё часцей гахкаюць выбухi, быццам б'е штармавая хваля.
Хутка гэтыя людзi пойдуць змываць свой пот, хмель, бруд свайго чакання ў адкрытых водах баявой ночы. Я адчуваю iхнюю гатоўнасць да ачышчэння. А пакуль яны да апошняй хвiлiны разыгрываюць пантамiму п'янiцы з бутэлькай. Да апошняй хвiлiны зацягваюць партыю ў шахматы. Хай колькi можна працягваецца жыццё! Але будзiльнiк ужо заведзены i, як на трон, пастаўлены на палiцу. I ён зазвонiць. I тады гэтыя людзi ўстануць, расправяць плечы, зацягнуць рамянi. Капiтан выцягне рэвальвер. П'яны працверазее. I ўсе немiтуслiва рушаць па вузкiм калiдоры, якi паката вядзе ўверх, да блакiтнага ад месячнага святла прамавугольнiка. Скажуць што-кольвечы сама звычайнае: 'Праклятая атака!..' альбо: 'Ну i халадэча!'
I кануць у ноч.
Калi той час прабiў, я аказаўся сведкам абуджэння сяржанта. Ён спаў у вэрхале гэтага блiндажа на жалезным ложку. Я глядзеў на спячага. Мне так знаёмы быў гэты сон, зусiм не трывожны, а нават шчаслiвы. Прыгадаўся першы дзень пасля катастрофы ў Лiвiйскай пустынi, калi мы з Прэво, прыгавораныя, без кроплi вады, яшчэ не вельмi пакутавалi ад смагi i нам удалося - адным-адзiны раз! - праспаць цэлых дзве гадзiны. I тады, засынаючы, я цешыўся сваёй магутнасцю - цудоўнай уладай адрынуць наяўны свет. Маё цела яшчэ не турбавала мяне, i дастаткова было ўткнуцца тварам у скрыжаваныя рукi, каб забыць усё на свеце i заснуць салодкiм сном.
Гэтак спаў i сяржант, ён скруцiўся ў клубок - не разбярэш, дзе што; калi прыйшлi будзiць яго, запалiлi свечку i ўваткнулi яе ў рыльца бутэлькi, я спачатку толькi i разгледзеў у гэтай бясформнай цёмнай глыбе яго грубыя башмакi. Велiчэзныя башмакi з шыпамi i жалезнымi падкоўкамi, башмакi падзёншчыка цi докера.
Абутак гэтага чалавека прызначаўся для цяжкай працы, i ўсё астатняе на iм было яго рабочым рыштункам: падсумкi, рэвальверы, пояс, рамянi. На iм былi лейцы, хамут, уся збруя ламавога каня. У Марока я бачыў у падвалах жорны, якiя круцяць сляпыя конi. Вось i тут у трапятлiвым чырванаватым святле свечкi будзiлi сляпога каня круцiць свае жорны.
- Эй, сяржант!
Ён неахвотна варухнуўся, узняў сонны твар, прамармытаў нешта неразборлiвае. I павярнуўся да сцяны, не жадаючы прачынацца, забiраючыся ў глыбiнi сну, як у спакой мацярынскага ўлоння, як пад глыбокiя воды, i то сцiскаў рукi ў кулакi, то расцiскаў iх, быццам там, на дне, хапаўся за няведама якiя чорныя водарасцi. Яму трэба было памагчы выблытацца. Мы падселi да яго на ложак, адзiн з нас мякка падсунуў сваю руку яму пад шыю i з усмешкай падняў цяжкую галаву. Гэтак у густой цеплынi стайнi ласкава тацкаюцца адзiн у аднаго пысамi конi... 'Эй, дружа!' Нiколi ў жыццi я не бачыў болей пяшчотнай ласкi. Сяржант зрабiў апошняе намаганне вярнуцца ў цiхамiрнасць сну, адпрэчыць наш свет з яго дынамiтам, смяротнай стомай i ледзяным моракам ночы... але позна. Нешта звонку настойлiва патрабавала ўвагi. Гэтак нядзельным ранкам школьны званок няўмольна будзiць пакаранага школьнiка. Ён паспеў забыцца пра парту, пра класную дошку i зададзены ў пакаранне ўрок. Яму снiлiся вясёлыя гульнi на двары; дарма. Званок звiнiць i звiнiць i бязлiтасна справаджае яго ў царства несправядлiвасцi дарослых. Гэтак i сяржант паступова
