А каля канторы мужчыны ўсё яшчэ гутарылi, седзячы на кукiшках, гукi аркестра даносiлiся i да iх.
Бацька сказаў:
- Перамены мусяць быць. Не ведаю толькi якiя. Нам, можа, i не дажыць да таго часу. Але яны будуць. Навокал нейкi неспакой. Толкам нi да чога не дадумаешся, i ўжо вельмi трывожна на душы.
Чалавек у чорным капелюшы зноў падняў галаву, i яго шчацiнiстая барада трапiла ў паласу святла. Ён падабраў з зямлi некалькi каменьчыкаў i раскiдаў iх вялiкiм пальцам, як у гульнi ў шарыкi.
- Што я магу сказаць? - загаварыў ён. - Перамены павiнны быць, гэта правiльна. Мне адзiн расказваў, што было ў Акране, у штаце Агаё. На каўчукавых заводах. Рабочых там набралi з горцаў, бо яны iшлi за любую плату. А горцы гэтыя ўзялi ды ў саюз уступiлi. Ну, панове, што тут усчалося! Крамнiкi, легiянеры i да iх падобныя ваенную муштру праходзяць, гарлапаняць: 'Чырвоныя!' Патрабуюць выгнаць саюз з Акрана. Прапаведнiкi супраць яго пропаведзi чытаюць, газеты лямант паднялi, каўчукавыя заводчыкi дубiнкi вырабляюць, бомбамi са слёзатачывым газам запасаюцца. Можна было падумаць, што горцы гэтыя не людзi, а д'яблы нейкiя. - Ён памаўчаў i падняў з зямлi яшчэ некалькi каменьчыкаў, каб потым iмi пастраляць з пальца. - Вось так, шаноўныя панове... гэта ўсё было ў сакавiку... I вось неяк у нядзелю пяць тысяч горцаў выправiлiся за горад папрактыкавацца ў стральбе па мiшэнях. Так усе пяць тысяч i прайшлi праз горад, i ва ўсiх у руках стрэльбы. Пастралялi - i назад. Толькi i ўсяго. З тае пары цiха стала. Гарадскiя апалчэнцы здалi дубiнкi назад, крамнiкi сядзяць па сваiх крамах, нiкога не збiлi, нiкога ў смале i пер'i не выкачалi, усе засталiся цэлыя i здаровыя. - Запанавала доўгае маўчанне. Нарэшце чалавек у чорным капелюшы сказаў: - Тут яны ўжо нешта дужа разышлiся. Лагер спалiлi, людзей нашых б'юць. Я ўсё думаю... Стрэльбы ёсць ва ўсiх. Можа, i нам завесцi клуб аматараў стральбы па мiшэнях i збiрацца ўсiм кожную нядзелю?
Людзi паглядзелi на яго, зноў апусцiлi вочы долу i неспакойна заварушылiся на кукiшках, пераносячы цяжар цела з адной нагi на другую.
РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ПЯТЫ
Вясна ў Калiфорнii прыгожая. У далiнах на фруктовых дрэвах духмяная, бела-ружовая квецень - як хвалi на марскiм мелкаводдзi. Першыя вiнаградныя вусiкi на старых вузлаватых лозах каскадам спадаюць па ствалах. Шырокiя зялёныя ўзгоркi робяцца акруглымi i пяшчотнымi, як жаночыя грудзi, а ў нiзiнах на агародных участках мiля за мiляй цягнуцца градкi бледна-зялёнай салаты, верацёнападобнай цвятной капусты i нейкiх вычварных, быццам незямных, шэра-зялёных артышокаў.
А потым на фруктовых дрэвах распускаецца лiсце, пялёсткi ападаюць з кветак на зямлю i ўсцiлаюць яе бела-ружовым дываном. Кветаножка набракае, расце, набывае колер: вiшнi i яблыкi, персiкi i грушы, iнжыр, якi замыкае кветку ў сваiм плодзе. Уся Калiфорнiя налiваецца сокам, фрукты цяжэюць, галiны пакрысе згiнаюцца пад iх грузам, i тады пад кожную падстаўляюць падпорку.
Пра ўрадлiвасць клапоцяцца людзi ўдумлiвыя, дасведчаныя i ўмелыя, яны праводзяць доследы з насеннем, безупынна ўдасканальваюць тэхнiку атрымання высокiх ураджаяў раслiн, карэнне якiх павiнна адолець мiльённую арду ворагаў зямлi: кратоў, насякомых, iржу i цвiль. Людзi гэтыя працуюць старанна i няспынна, паляпшаюць насенне i каранi. А ёсць яшчэ хiмiкi - яны апырскваюць дрэвы, аберагаючы iх ад шкоднiкаў, абкурваюць серай вiнаградныя лозы, змагаюцца з грыбком, гнiллю, з мучнiстай расой i з iншымi хваробамi раслiн. Ёсць яшчэ i медыкi-прафiлактыкi, пагранiчныя iнспектары, якiя высочваюць пладовую муху i японскага жучка; каранцiнныя наглядчыкi, якiя вырываюць хворыя дрэвы з карэннем i паляць iх; усе яны спецыялiсты ў сваёй справе. А тыя, хто прышчэплiвае маладыя дрэўцы i тонкiя вiнаградныя лозы, - самыя ўмелыя, бо iх работа - гэта работа хiрурга, такая ж далiкатная i беражлiвая: трэба мець рукi хiрурга i сэрца хiрурга, каб зрабiць надрэз на кары, укласцi прышчэпак, перавязаць рану, ахаваць яе ад доступу паветра. Гэта выдатныя людзi.
Уздоўж радоў iдуць культыватары - падымаюць вясновы дзёран, пераварочваюць яго, каб зямля стала ўрадлiвай, праразаюць арашальныя канаўкi, знiшчаюць карэнне пустазелля, каб яно не высмактала вады, прызначанай дрэвам.
А плады набракаюць сокамi, i на вiнаградных лозах паяўляюцца доўгiя гронкi кветак. I па меры таго як вясна пераходзiць у лета, спёка мацнее, лiсце робiцца цёмна-зялёным. Слiвы становяцца падобныя на маленькiя птушыныя яйкi зялёнага колеру, i галiны ўсiм цяжарам асядаюць на падпоркi. Пачынаюць акругляцца маленькiя цвёрдыя грушы, паяўляецца першы пушок на персiках. Вiнаградны цвет губляе свае малюсенькiя пялёсткi, i цвёрдыя пацеркi ператвараюцца ў маленькiя зялёныя мячыкi, i мячыкi гэтыя цяжэюць. Людзi, што працуюць на палях, гаспадары невялiкiх фруктовых садоў, прыглядаюцца да ўсяго гэтага i робяць разлiкi. Год выдаўся ўраджайны. I людзi ганарацца сабой, бо iхнiя веды дапамаглi iм дамагчыся добрага плёну. Веды iхнiя ператварылi свет. Нiзенькая, кволая пшанiца вырасла i налiлася зернем. Маленькiя кiслыя яблыкi сталi вялiкiмi i салодкiмi, а вунь той дзiкi вiнаград, што вiўся сярод дрэў, сваiмi маленечкiмi ягадкамi кормячы птушак, цяпер нарадзiў тысячу гатункаў чырвоны i чорны, зялёны i бледна-ружовы, лiловы i жоўты, i ў кожнага гатунку свой смак. Людзi, што працуюць на доследных фермах, вывелi новыя фрукты нектарыны, сорак сартоў слiў i грэцкiя арэхi з тонкай, як папера, шкарлупiнай. I людзi безупынна працуюць - селекцыянiруюць, робяць прышчэпкi, перайначваюць, не шкадуючы сябе, не шкадуючы зямлi.
Першай выспявае вiшня. Паўтара цэнта фунт. А цi варта нам абiраць яе дзеля такiх грошай? Чорныя вiшнi, чырвоныя вiшнi - налiўныя, салодкiя, i птушкi напалову здзёўбваюць iх, а ў ямкi, зробленыя iмi, з гудзеннем упiваюцца жоўтыя восы. I костачкi падаюць на зямлю i засыхаюць разам з чорнай мякаццю.
Слiвы робяцца мяккiмi i салодкiмi. Госпадзi, мы ж не можам iх абiраць, сушыць, абкурваць серай! Няма чым плацiць зборшчыкам нават па самай нiзкай цане. I шаравата-лiловыя слiвы густым дываном усцiлаюць зямлю. Спачатку скурка збiраецца маршчынкамi, i раi мух злятаюцца на баль, i па далiне разносiцца саладжавы водар тлення. Мякаць цямнее, i ўвесь ураджай псуецца на зямлi.
А ўжо жаўцеюць i налiваюцца сокам грушы. Пяць даляраў тона. Пяць даляраў за сорак скрынь, пяцьдзесят фунтаў кожная. А дрэвы ж трэба было падразаць, апырскваць, сад старанна даглядаць, а цяпер - абiрай грушы, пакуй iх у скрынi, грузi на машыны, адвозь на кансервавы завод. За сорак скрынь - пяць даляраў. Не, мы гэтак не можам. I мяккiя плады цяжка падаюць на зямлю i сплюшчваюцца ў блiн. Восы ўпiваюцца ў салодкую масу, i ў паветры стаiць пах браджэння i гнiлi.
На чарзе вiнаград. Мы не можам вырабляць добрае вiно. Добрае вiно пакупнiку не па кiшэнi. Рвiце вiнаград з лоз - i цэлы, i гнiлы, i аб'едзены восамi. Пад прэс пойдзе ўсё - i галiнкi, i гразь, i гнiль.
Але ў чанах утвараецца мучнiстая раса i мурашыная кiслата.
Дадайце серы i танiну.
Браджэнне вылучае даўкi водар вiна, ад якога патыхае гнiеннем i хiмiкалiямi.
Ну i што? Ва ўсякiм разе, у iм ёсць алкаголь. Напiцца можна.
Дробныя фермеры бачаць, што даўгi падпаўзаюць да iх, няўхiльна, як марскi прылiў. Яны апырсквалi сад, а ўраджаю не прадалi, яны падразалi i прышчэплiвалi дрэвы, а сабраць ураджай не змаглi. Вучоныя людзi працавалi, старалiся, думалi, а плён iхняй працы гнiе на зямлi, i смуроднае месiва ў вiнных чанах атручвае паветра. Паспытайце гэтага вiна - вiнаградам i не пахне, адна серная i танiнавая кiслата i алкаголь.
У наступным годзе гэты маленькi фруктовы сад увойдзе ў склад вялiкага ўладання, бо гаспадара яго задушаць даўгi.
А гэты вiнаграднiк пяройдзе ва ўласнасць банка. Выжыць могуць толькi буйныя ўласнiкi, бо ў iх ёсць кансервавыя заводы. А чатыры грушы, абабраныя i парэзаныя на паловы, звараныя i закансерваваныя, па- ранейшаму каштуюць пятнаццаць цэнтаў. Кансерваваныя грушы не псуюцца. Гадамi могуць стаяць.
Тленнем патыхае ўвесь штат, i ў гэтым саладжавым паху - вялiкае гора зямлi. Людзi, што ўмеюць прышчэплiваць дрэвы, выводзiць усходжае буйное насенне, не ведаюць, што трэба зрабiць, каб галодныя маглi есцi тое, што яны вырасцiлi. Людзi, што стварылi новыя плады, не могуць стварыць грамадскага ладу, пры якiм плады гэтыя былi б спажытыя людзьмi. I атмасфера паражэння навiсае над штатам, як цяжкае гора.
Плён каранёў вiнаграднай лазы i дрэў трэба вынiшчаць, каб не падалi цэны, - i гэта самае сумнае, самае горкае, што можа быць на свеце. Апельсiны цэлымi вагонамi ссыпаюць на зямлю. Людзi едуць за некалькi мiль, каб падабраць выкiнутыя фрукты, але ж гэтага нельга дапусцiць. Хто ж будзе плацiць за апельсiны па дваццаць цэнтаў тузiн, калi можна з'ездзiць за горад i ўзяць iх дарма. I тут прыязджаюць iншыя людзi i аблiваюць апельсiнавыя россыпы газай са шлангаў i кiпяць гневам самi на сябе за такое злачынства, кiпяць гневам на тых, хто прыязджае падбiраць фрукты. Мiльёны галодных маглi б пад'есцi iмi, а залацiстыя горы аблiваюць газай.
