спатрэбяцца.
Пяцьдзесят цэнтаў за такi добры плуг малавата. Сеялка каштавала мне трыццаць восем даляраў. Два даляры малавата. Ды не цягнуць жа табе ўсё гэта назад... Добра, забiрай, i маю горыч таксама. Грузi помпу калодзежную i вупраж. Аброцi, хамуты, гужы, пастронкi. I гэтыя шкляныя падвескi на налобнiк, бачыш - пад шклом чырвоныя ружачкi. Гнядому купiў. Памятаеш, як ён падкiдваў ногi на рысi? Старызна, зваленая ў кучу пасярод двара. Ручны плуг цяпер нiхто не купiць. Пойдзе на лом - жалеза цэнтаў на пяцьдзесят пацягне. Цяпер у хаду толькi дыскавыя плугi да трактароў.
Добра, бярыце ўсё... усё гэтае жалеззе i давайце пяць даляраў. Вы купляеце не толькi гэтае ламачча, але i зламанае жыццё. Мала таго... самi пераканалiся... вы купляеце маю горыч у прыдачу. Купляеце плуг, якi засыпае сваiм адвалам вашых дзяцей, вы купляеце зброю i волю, якiя маглi б уратаваць вас. Не чатыры, а пяць. Не цягнуць жа мне ўсё гэта назад... добра, няхай чатыры. Але папярэджваю - вы купляеце тое, што заарэ вашых дзяцей. Не заўважыце, як гэта здарыцца. Не паспееце заўважыць. Бярыце за чатыры... Ну, а колькi дасце за коней з фургонам? Зiрнiце, якiя конi! Абодва гнядыя, масць у масць, i хада ў iх аднолькавая, нага ў нагу. Як нацягнеш лейцы - сцёгны i крыж напружацца ў абодвух у адно i тое ж iмгненне, у долю секунды. А пры ранiшнiм святле адлiваюць золатам. Паглядаюць цераз перагародку, пасопваюць прынюхваюцца, навостраць вушы i стрыгуць iмi - прыслухоўваюцца, цi не iдзе гаспадар. А чубкi зусiм чорныя! Ёсць у мяне дачка. Дык яна любiць заплятаць iм грывы i чубкi - запляце коску i завяжа чырвонай стужачкай. Дужа ёй падабаецца гэта. А цяпер - усё, канец. Я мог бы расказаць вам забаўную гiсторыю пра дачку i таго вунь прыпражнога. Вось вы пасмяялiся б! Прыпражному восем гадоў, а гэтаму гнядому - дзесяць, а зладзiлiся працаваць, быццам жарабкi аднаго прыплоду. Во, бачыце? Зубы. Нiводнага гнiлога. Лёгкiя глыбокiя. Капыты роўныя i чыстыя. Колькi? Дзесяць? За абодвух? I яшчэ фургон?.. О, Езус! Ды лепш я прыстрэлю iх сабакам на корм. Ат, бярыце! Хутчэй бярыце, мiстэр. Вы купляеце заадно i маленькае дзяўчо, якое заплятала iм чубкi - знiмала ў сябе з галавы стужачкi i завязвала iм коскi банцiкам; адыдзе назад, галава набок палюбуецца i патрэцца шчочкай аб мяккiя цёплыя ноздры. Вы купляеце доўгiя гады працы, цяжкай працы на санцапёку, вы купляеце скруху, якую не выказаць словамi. Але беражыцеся, мiстэр. Вы атрымаеце надбаўку за ўсю гэту кучу хламу i за гнядых коней... за маiх прыгажуноў... - пакецiк гневу, якi прымецца ў вашым доме, пойдзе ў рост i калi-небудзь забуяе пышным цветам. Мы маглi б стаць вашымi збавiцелямi, але вы падсеклi нас; настане дзень, калi i ваша жыццё падсякуць, i не будзе каму ратаваць вас.
I арандатары вярталiся пеша дамоў, засунуўшы рукi ў кiшэнi, апусцiўшы капелюшы на самыя вочы. Некаторыя куплялi бутэльку вiскi i тут жа апаражнялi, каб аглушыць сябе адразу. Але, выпiўшы, яны не смяялiся, не пускалiся ў скокi. Не спявалi, не перабiралi струны гiтар. Вярталiся на свае фермы, трымаючы рукi ў кiшэнях i нiзка апусцiўшы галовы, i з-пад iх чаравiкаў узнiмаўся чырвоны пыл.
Мажлiва, пачнём жыццё нанава ў новым багатым краi - у Калiфорнii, дзе растуць фрукты. Пачнём з самага пачатку.
А хiба можна пачынаць спачатку? Спачатку пачынае жыццё толькi дзiця. А мы з табой... у нас ужо ўсё ззаду. Хвiлiнныя ўспышкi раздражнення, тысячы карцiн мiнулага - гэта мы. Палi, чырвоныя палi - гэта мы; дажджлiвыя гады, пыльныя гады, засушлiвыя гады - усё гэта мы. Нам нанава жыццё ўжо не пачаць. Азлабленне, якое мы прадалi скупшчыку старызны, - яно будзе з iм, але i нас не пакiне. I тое, як гаспадары загадвалi нам выбiрацца, таксама з намi; i тое, як трактар з ходу парушыў дом, застанецца з намi да самай смерцi. У Калiфорнiю цi яшчэ куды - мы, як тамбур-мажоры на парадзе, павядзём за сабой нашы крыўды, наша абурэнне. I настане дзень, калi ўсе армii абураных пойдуць адным шляхам. I будуць яны крочыць у нагу, i поступ iх будзе грозны.
Арандатары брылi дамоў, на свае фермы, праз чырвоны пыл.
Калi ўсё, што можна было прадаць, было прададзена - плiты i ложкi, крэслы i сталы, маленькiя кутнiя буфеты, тазы i бакi - засталiся яшчэ кучы хатняга скарбу; i жанчыны сядзелi сярод iх, перабiралi рэч за рэччу, азiралiся назад, у мiнулае - малюнкi, квадратныя люстэркi, а вось ваза...
Ты i без мяне ведаеш, што можна ўзяць з сабой, а што нельга. Мы ж будзем рабiць прывалы ў полi - спатрэбiцца посуд гатаваць яду i мыць бялiзну, матрацы i прашываныя коўдры, лiхтары, i вёдры, i брызент... З яго зробiм навес. I бiтон з-пад газы. Ведаеш, што з яго будзе? Печка. А адзежа - адзежу ўсю бяры. Стрэльба?.. Без стрэльбы як без рук. Калi не будзе ўжо нi чаравiкаў, нi адзення, нi ежы, нi нават надзеi, у нас астанецца стрэльба. Калi дзед прыйшоў сюды, здаецца, я расказваў табе, у яго з сабой былi толькi перац, соль i стрэльба. Больш нiчога. Гэта пойдзе. I яшчэ бутэлька на ваду. Ну, здаецца, больш ужо няма куды. Вышэй бартоў. Малыя залезуць на паклажу, а бабку пасадзiм на матрац. Прылады - рыдлёўку, пiлу, гаечны ключ, абцугi. I яшчэ сякеру. Сякера гэтая служыць гадоў ужо сорак. Бачыш, як лязо сцерлася? I вяроўкi, канешне. Астатняе? Кiнь тут... цi спалi.
Падыходзiлi i дзецi.
Раз Мэры бярэ ляльку, гэту рваную завэдзганую ляльку, дык я вазьму свой iндзейскi лук. Мне без яго нiяк нельга. I яшчэ палку - яна пад мой рост. Раптам спатрэбiцца. Яна ў мяне ўжо даўно - цэлы месяц цi нават год. Я без яе не магу. А якая яна, Калiфорнiя?
Жанчыны сядзелi сярод асуджаных на пагiбель рэчаў, перабiралi iх, глядзелi скрозь iх, вярталiся ў мiнулае. Вось кнiжка. Бацькава кнiжка. Ён любiў чытаць. 'Шлях паломнiка'. Часта чытаў яе. Вось яго надпiс. I люлька яго - яшчэ i цяпер пахне тытунём. Малюнак - анёл. Я ўсё на яго глядзела перад першымi трыма родамi... ды нешта не памагло. Можа, узяць гэтага фарфоравага сабачку? Яго цётка Сэндзi прывезла з кiрмашу ў Сэнт-Луiсе. Проста на iм i напiсала. Ды не, не варта. Лiст ад брата - за дзень да смерцi напiсаў. А вось капялюшык старамодны. З пер'ем... Не любiла я пер'е i яго не насiла. Не, месца ўжо няма.
Як можна жыць, калi ў нас забралi жыццё? Як мы пазнаем самiх сябе, калi нас пазбавiлi мiнулага? Не. Кiнь. Спалi.
Яны сядзелi, пазiралi на старыя рэчы i старалiся выпалiць iх з памяцi. Як будзеш жыць, калi за парогам дома - незнаёмая зямля? Прачнешся раптам сярод ночы i ведаеш: вярбы той няма. Ты можаш жыць без вярбы? Не можаш. Вярба - гэта ты. Пакуты на гэтым матрацы... жахлiвыя пакуты... - гэта ты.
А дзецi: раз Сэм бярэ свой iндзейскi лук i доўгую палку, дык i я вазьму дзве рэчы. Ляльку i пуховую падушку. Гэта мая падушка.
I раптам усе пачыналi нервавацца. Трэба хутчэй пускацца ў дарогу. Чаго чакаць? I яны навальвалi пасярод двара астатнi скарб i падпальвалi. Нейкi час стаялi, пазiраючы на агонь, потым з лiхаманкавай паспешнасцю грузiлiся на машыну i ехалi, знiкаючы ў клубах пылу. Пыл яшчэ доўга вiсеў у паветры.
РАЗДЗЕЛ ДЗЕСЯТЫ
Калi грузавiк паехаў, напакаваны даверху розным iнвентаром, цяжкiм iнструментам, ложкамi, спружыннымi матрацамi - усёй рухомай маёмасцю, якую можна было прадаць, Том пачаў бадзяцца па ўчастку. Пастаяў у свiрне, зазiрнуў у апусцелыя стойлы, зайшоў у павець для гаспадарчага начыння, падчапiў нагой розны хлам, што застаўся, перавярнуў чаравiкам адламаны зубец касiлкi. Ён абышоў усе памятныя мясцiны - чырвоны берагавы адхон, дзе гняздзiлiся ластаўкi, вярбу, што навiсала над свiнушнiкам. Дзве чорныя свiннi, разамлелыя на сонцы, з рохканнем пацягнулiся да яго рыламi цераз перагародку. Тут яго паломнiцтва скончылася, i ён вярнуўся да дома i сеў на прыступку, куды толькi што перакiнуўся цень. За яго спiнай на кухнi завiхалася мацi - мыла дзiцячую бялiзну ў начоўках; з локцяў яе моцных вяснушкаватых рук падала мыльная пена. Як толькi Том сеў на прыступку, яна перастала церцi, выпрасталася i доўга глядзела на яго збоку, а калi ён павярнуўся i ўставiўся на залiты сонцам двор, - на патылiцу. Потым зноў узялася за бялiзну.
- Спадзяюся, Том, у Калiфорнii някепска, - сказала яна.
Ён азiрнуўся i глянуў на мацi.
- З чаго ты ўзяла, што там можа быць кепска?
- А нi з чога. Толькi неяк задужа ўсё цудоўна. Тут адзiн чалавек раздаваў рэкламныя лiсткi. Чаго толькi там не напiсана - i працы шмат, i плата высокая, i ўсё такое iншае; потым прачытала ў газеце, колькi народу патрабуецца на зборы вiнаграду, апельсiнаў i персiкаў. Работа прыемная, Том, - персiкi збiраць. Нават калi не дазволяць нiводнага з'есцi, усё ж такi якi-небудзь гнiлы ападак праглынеш. А пад дрэвамi добра працаваць - цень. Так ужо ўсё цудоўна, ажно жах бярэ. Не веру я. Баюся, нешта тут не так.
Том сказаў:
- Не заносся вышэй за арла, не будзеш поўзаць разам з чарвякамi.
- То праўда. Гэта са свяшчэннага Пiсання?
- Здаецца, адтуль, - адказаў Том. - Як прачытаў кнiжку 'Перамога Барбары Ўорт', у мяне свяшчэннае
