- На снеданне добра пагрызцi свiных костачак, - сказала яна.
Прапаведнiк падышоў да яе.
- Дайце, я буду салiць, - прапанаваў ён. - Я ўмею. У вас, акрамя гэтага, яшчэ спраў шмат.
Мацi адарвалася ад работы i неяк дзiўна паглядзела на яго, быццам ён прапанаваў ёй нешта недарэчнае. Рукi ў яе пакрылiся скарынкаю солi, ружовай ад свежага мяснога соку.
- Гэта жаночая работа, - сказала яна нарэшце.
- Работа ёсць работа, - адказаў прапаведнiк. - Яе шмат - хопiць i мужчынам, i жанчынам. У вас ёсць чым заняцца. Дайце, я буду салiць.
Яна пiльна паглядзела на яго, потым налiла вады з вядра ў алавяны ўмывальны тазiк i памыла рукi. Прапаведнiк браў кавалкi свiнiны i нацiраў iх соллю, а мацi назiрала. Ён клаў мяса ў бачурку, акурат як рабiла гэта мацi, старанна пасыпаў соллю i расцiраў далонямi. Яна выцерла свае пабялелыя ад солi, апухлыя рукi.
Том запытаўся:
- Ма, а што адсюль ўзяць?
Мацi абвяла хуткiм позiркам кухню.
- Вядро, - сказала яна. - Увесь посуд - талеркi, кубкi i нажы, лыжкi, вiдэльцы. Складзi ўсё ў шуфляду i нясi да грузавiка. Яшчэ вялiкую патэльню, кацёл, кафейнiк. Калi астыне духоўка, вымеш адтуль рашотку - на ёй зручна смажыць на вогнiшчы. Добра было б узяць з сабой ночвы, толькi наўрад цi месца хопiць. Давядзецца мыць бялiзну ў вядры. Драбязу браць не варта. У вялiкiм катле можна i менш згатаваць, а калi трэба многа, у малой пасудзiне не згатуеш. Бляхi з духоўкi бяры ўсе. Яны ўлазяць адна ў адну. - Мацi яшчэ раз азiрнула кухню. - Усё, што я сказала, збяры, Том. Пра астатняе я сама паклапачуся. Каб не забыць вялiкую бляшанку з перцам, соль, мускатны арэх i тарку на яго. Гэта я пад самы канец вазьму. - Яна ўзяла лiхтар i стомлена пайшла ў спальню, яе босыя ногi бясшумна ступалi па падлозе.
Прапаведнiк сказаў Тому:
- Вiдаць, выбiлася з сiлы.
- Жанчыны заўсёды з сiлы выбiваюцца, - адказаў Том. - Такая ўжо ў iх доля, толькi калi-нiкалi на маленнях расслабляюцца.
- Так, але ж яна зусiм з ног падае. Быццам занядужала.
Мацi яшчэ не пераступiла парога спальнi i чула яго словы. Мускулы на яе расслабленым твары напружылiся, маршчыны знiклi, позiрк зрабiўся цвярдзейшы, плечы расправiлiся. Яна абвяла вачамi голыя сцены. Пуста, нiчога не засталося, адзiн толькi хлам. Матрацы, што яшчэ днём ляжалi на падлозе, вынесены. Камода i столiк прададзены. На падлозе валяюцца зламаны грабянец i пушачка з-пад тальку, некалькi мёртвых мышэй. Яна паставiла лiхтар на падлогу. Прасунула руку за адну са скрынак, што служылi крэсламi, i дастала адтуль кардонную каробку, залапаную, з падранымi куткамi. Яна села на скрынку, адкрыла вечка кардонкi. Там ляжалi пiсьмы ў канвертах, газетныя выразкi, фотакарткi, пара завушнiц, залаты пярсцёнак з пячаткай i сплецены з валасоў ланцужок для гадзiннiка з залатымi зачэпкамi на канцах. Яна дакранулася пальцамi да пiсьмаў, ледзь дакранулася да iх, разгладзiла газетную выразку са справаздачай аб судзе над Томам. Доўга трымала кардонку на каленях, i пальцы яе перабiралi пiсьмы i зноў ставiлi на месца. Потым яна сядзела, закусiўшы нiжнюю губу, аддаўшыся роздуму i ўспамiнам. I нарэшце наважылася - выняла з кардонкi пярсцёнак, ланцужок, завушнiцы, засунула руку на самае дно i знайшла там залатую запiнку. Зняла канверт з аднаго пiсьма, ссыпала туды ўсе гэтыя дрындушкi, склала канверт удвая i паклала ў кiшэню сукенкi. Потым беражлiва, з любасцю закрыла каробку i пяшчотна правяла па ёй пальцамi. Губы ў яе крыху растулiлiся. Тады раптам устала са скрынкi, падняла з падлогi лiхтар i вярнулася на кухню. Зняла канфорку з плiты i асцярожна паклала кардонку на вуголле. Кардон адразу пацямнеў. Затрапятаўся язычок полымя i лiзнуў каробку. Мацi апусцiла канфорку на месца, i ў тое ж iмгненне агонь нiбы выдыхнуў i абдаў каробку жарам.
На цёмным двары бацька i Эл пры святле лiхтара грузiлi рэчы на машыну. Iнструмент на самы нiз, але так, каб лёгка можна было дастаць у выпадку паломкi. На яго - скрынi з адзежай i джутавы мяшок з кухонным начыннем; нажы, вiдэльцы i талеркi асобна ў скрынцы. Вядро прывязалi ззаду. Нiжнi рад пастаралiся ўкласцi як мага раўней i ў прамежкi памiж скрынямi засунулi скачаныя коўдры. Зверху паклалi матрацы, запоўнiўшы машыну да бартоў, i ўсю паклажу зацягнулi брызентам. Эл прарэзаў па яго краях дзiркi за два футы адна ад адной, прасунуў у iх вяроўкi i прывязаў брызент да сярэднiх планак борта.
- У дождж, - сказаў ён, - падвяжам яго да верхнiх планак, няхай лезуць пад нiз, там не прамокнуць. А нам у кабiне дождж не страшны.
Бацька пляснуў у далонi:
- Во галава!
- Гэта яшчэ не ўсё, - сказаў Эл. - Вось знайду доўгую жэрдку, падапру ёю брызент. Будзе як палатка, не пячыся ж на сонцы.
Бацька зноў ухвалiў:
- Во галава! Чаму раней не прыдумаў?
- Не было калi, - адказаў Эл.
- Не было калi? А валачыцца па ўсiм наваколлi было калi? Адзiн бог ведае, дзе ты прападаў апошнiя два тыднi.
- Трэба ж было перад ад'ездам усё закруглiць - без гэтага не бывае, прамовiў Эл ганарыста. Потым неяк звяў i запытаўся: - А ты рады, та, што мы едзем?
- Га? Ну... рады, канешне. Ва ўсякiм разе... так. Тут нам цяжка даводзiлася. А там усё будзе iнакш - работы хоць завалiся, усё такое прыгожае, зялёнае, i домiкi беленькiя, навокал - апельсiнавыя дрэвы.
- Там што, усюды апельсiны растуць?
- Ну, можа, i не ўсюды, але ж шмат дзе.
Неба пашарэла ў перадсвiтальным святле. Зборы скончылiся - бачуркi з саланiнай стаялi напагатове, клетку з курамi заставалася толькi паставiць на самы верх грузавiка. Мацi адкрыла духоўку i выняла адтуль засмажаныя косткi, на якiх было яшчэ даволi мяса, падрумяненага, хрусткага. У паўсне Руцi спаўзла са скрынкi i зноў моцна заснула. Але старэйшыя стаялi каля дзвярэй, зябка пакурчвалiся i грызлi хрусткiя косткi.
- Бадай, час ужо бабку з дзедам будзiць, - сказаў Том. - Бярэцца на дзень.
Мацi сказала:
- Не хочацца iх падымаць, пабудзiм перад самым ад'ездам. Няхай яшчэ паспяць. Руцi з Уiнфiлдам таксама як след не выспалiся.
- Адаспяцца ў дарозе, - сказаў бацька. - Там, наверсе, добра i ўтульна.
Сабакi раптам ускочылi з пыльнай зямлi i навастрылi вушы. Потым шалёна забрахалi i кiнулiся ў цемру.
- Каго чорт нясе? - здзiвiўся бацька. Праз момант пачуўся нечы голас, якi заспакойваў сабак, i тыя, хоць яшчэ i брахалi, але ўжо не так злосна. Нехта iшоў, падыходзiў. Гэта быў М'юлi Грэйуз з насунутым на самыя вочы капелюшом.
Ён нясмела падышоў блiжэй i павiтаўся:
- Добрага ранку, людзi.
- А, М'юлi! - Памахаў бацька бядровай косткай. - Заходзь, М'юлi, частуйся свежанiнкай.
- Не, - сказаў М'юлi, - я не галодны.
- Давай, М'юлi, частуйся. Пагрызi. - Бацька ўвайшоў у кухню, вярнуўся i падаў яму цэлую жменю свiных рабрынак.
- Я не есцi вашы косткi сюды завiтаў, - сказаў М'юлi. - Iшоў мiма, прыгадаў, што вы едзеце, дай, думаю, зайду, развiтаюся.
- Хутка рушым, - сказаў бацька. - Праз гадзiну ты ўжо нас тут не знайшоў бы. Усё ўпакавана - бачыш?
- Усё ўпакавана, - М'юлi паглядзеў на нагружаную машыну. - Часам i мне хочацца паехаць, сваiх пашукаць.
Мацi сказала:
- А яны пiсалi табе з Калiфорнii?
- Не, - адказаў М'юлi. - Нiчога не пiсалi. Праўда, на пошце я не пытаўся. Калi-небудзь схаджу.
