страху. Калi што-небудзь паламаецца... што ж, калi паламаецца, зробiм прывал, а Джым збегае ў горад, раздабудзе патрэбную дэталь i вернецца... А колькi яшчэ харчу засталося?
Услухоўвайся ў матор. Прыслухоўвайся да колаў. I вухам, i рукой прыслухоўвайся да абаранка руля, далонню да рычага пераключэння скорасцей, нагамi - да дошак насцiлу. Усiмi пяццю пачуццямi прыслухоўвайся да тарахцення гэтага старога драндулета, бо змена тону, перамены рытму могуць азначаць... тыдзень вымушанай стаянкi. Во стукае! Гэта клапаны. Клапаны - не страшна. Няхай стукаюць сабе хоць да другога прышэсця - не бяда. А вось гэты глухi шум на хаду... яго амаль не чуеш, хутчэй адчуваеш. Можа, масла куды-небудзь не даходзiць? Можа, падшыпнiк якi-небудзь пачынае рассыпацца? Госпадзi, калi падшыпнiк, што ж тады рабiць? Грошы цякуць, як вада.
I чаго гэта радыятар, чорт на яго, так разагрэўся? Не на пад'ёме ж. Дай гляну. А божачкi, рэмень радыятара паляцеў! Што ж, замест рэменя вяроўку паставiм, вось гэту. Давай прымер, во-во, якраз. Канцы я звяжу. Цяпер паволi, зусiм павольненька, пакуль да гарадка якога не даедзем. Вяроўка доўга не пакруцiцца.
Толькi каб дабрацца да Калiфорнii, дзе апельсiны растуць, перш чым рассыплецца гэтая старая калымага. Толькi каб дабрацца!
А пакрышкi - пратэктар зусiм знасiўся, аж да драцяной аплёткi. Каб не наляцелi на той камень, мы, можа, яшчэ мiль сто выцiснулi б. Што лепш - лiшняя сотня мiль або спушчаная камера? Што лепш? Вядома, сотня мiль. Ну, не ведаю, тут ёсць пра што падумаць. Латаць у нас ёсць чым. Можа, толькi крышачку спусцiць? А што, калi манжэтку зрабiць? Мiль пяцьсот яшчэ маглi б выцiснуць. Паехалi. Калi лопне, тады i станем.
Трэба было б шыну купiць, ды вельмi ж дорага просяць, нават за старую. Позiркам наскрозь працiнаюць. Разумеюць, што чалавеку пазарэз трэба. Ведаюць, што яму часу няма стаяць. I цану набiваюць.
Не хочаш - не трэба. Я не здароўе тут папраўляю, а шынамi гандлюю. Задарма не раздаю. Якая мне справа, што там у вас? Сваiх клопатаў хапае.
А далёка да блiжэйшага гарадка?
Учора я сорак дзве машыны налiчыў з такiмi самымi пасажырамi. Адкуль вы ўсе едзеце? Куды вас нясе?
О, Калiфорнiя штат вялiкi!
Не такi ўжо i вялiкi. I ўсе Злучаныя Штаты разам - не такая ўжо вялiкая краiна. Зусiм не вялiкая. Нам цесна ўсiм разам - i табе, i мне, i такiм, як ты, i такiм, як я, багатым i бедным - усiм месца не хапае, i жуллю, i сумленным людзям. Галодным i сытым. Можа, ты лепш назад павярнуў бы?
Мы жывём у свабоднай краiне. Чалавек вольны ехаць, куды захоча.
Гэта ты так думаеш. Калi-небудзь чуў пра патрулi на калiфарнiйскай гранiцы? Палiцэйскiя з Лос- Анжэлеса спыняюць вось такiх, як ты, назад заварочваюць. Кажуць: хто не можа купiць нерухомасць, той нам не патрэбен. Пытаюцца: шафёрскiя правы ёсць? Ты iм: парвалiся. А яны: без шафёрскiх правоў уезд забаронены. Мы ў свабоднай краiне жывём. Што ж, пайдзi пашукай яе, свабоду. Мне адзiн гаварыў: свабоды ў цябе столькi, колькi ты яе можаш купiць.
У Калiфорнii добра плацяць. Вось у мяне лiсток, там пра гэта сказана.
Мана! Адтуль уцякаюць - я сам такiх бачыў. Вас абдурваюць: камусьцi так трэба. Ну дык што, бярэш шыну цi не?
Давядзецца браць, але ж, далiбог, мiстэр, гэта моцна б'е нас па кiшэнi! Грошай зусiм мала засталося.
Дык я ж дабрачыннасцю не займаюся. Трэба, бяры.
Што зробiш, вазьму. Давай глянем. Раскрый яе. Глянь, якая камера! Ах ты шэльма, а казаў, камера добрая. Якая ж гэта камера, адны дзiркi.
Што вярзеш? Чорт... праўда! Як гэта я не ўбачыў?
Ты ўсё, сукiн сын, бачыў. За рвань чатыры даляры захацеў. У зубы табе за гэта даць!
Ты не гарачыся, цiшэй. Кажу, не бачыў. Ну добра, аддаю за тры пяцьдзесят.
Ага, падстаўляй кiшэню! Як-небудзь да горада даедзем.
Думаеш, з такой камерай даедзем?
Трэба. На вобадзе паеду, а нi цэнта гэтай сволачы не дам.
А якiм ты ўяўляеш сабе камерсанта? I праўда ж, не здароўе ён сюды прыйшоў папраўляць. Такая ўжо гэта справа - камерцыя. А ты думаў - што? Чалавек хоча... Бачыш - шчыт пры дарозе? 'Клуб абслугоўвання. Па аўторках - урачыстае снеданне. Гатэль 'Калмада'. Шчыра вiтаю, браток! Клуб абслугоўвання... Мне адзiн неяк расказваў. Прыйшоў ён на сход розных там дзялкоў i паднёс iм такую гiсторыю. Калi я, кажа, быў яшчэ хлапчуком, бацька аднойчы вывеў на вяроўцы цялушку i загадвае: завядзi яе да быка, яе трэба абслужыць. Я i завёў, кажа. I з таго дня, як пачую, што якi-небудзь дзялок гаворыць пра абслугоўванне, не магу ўцямiць - хто ж тут каго?.. У гандляроў адзiн клопат - ашукаць i абдурыць, але называецца гэта ў iх iнакш. У тым вось i справа. Калi ўкрадзеш шыну, ты злодзей, а калi ён хоча ўкрасцi ў цябе чатыры даляры - гэта нiчога, гэта можна. У iх гэта называецца камерцыя.
Дэнi там, ззаду, вады просiць.
Пацерпiць. Адкуль тут вада?
Чуеш - стукае?.. Цi не ў заднiм мосце?
Цяжка сказаць.
Праз раму перадаюцца гукi, падобныя на марзянку.
Пракладка ляцiць. Спыняцца нельга. Чуеш - свiшча? Знойдзем добрае месца, зробiм прывал, я падыму капот - праверу. Але харч канчаецца, грошы канчаюцца. А калi не будзе на што бензiну купiць, тады што?
Дэнi там, ззаду, вады просiць. Малы пiць хоча.
Во, чуеш, свiшча? Пракладка.
Госпадзi! Лопнула! Камера, пакрышка - усё к чорту! Трэба рамантаваць. Гэтай не выкiдай - зробiм з яе манжэты: разрэжам i накладзем на слабыя месцы.
Машыны спыняюцца на абочыне дарогi - адкрываюцца капоты, рамантуюцца шыны. Аўтамабiлi цягнуцца па аўтастрадзе No 66, як падраненыя жывёлiны, выбiваючыся з сiл, i хрыпла дыхаюць. Маторы перагрэтыя, аслабленыя цягi, разбiтыя падшыпнiкi, усё ў машыне грукоча.
Дэнi вады просiць.
Людзi ўцякалi па шашы No 66. А бетанаваная дарога блiшчыць на сонцы, як люстра, паветра трымцiць ад спёкi, i здаецца, што наперадзе шаша залiта вадой.
Дэнi просiць вады.
Яшчэ крыху пацерпiць малы. Яму горача. Хутка ўжо заправачная - станцыя абслугоўвання. Там абслужаць, як той хлопец казаў.
На дарозе дзвесце пяцьдзесят тысяч чалавек. Пяцьдзесят тысяч старых машын - параненых, ахутаных парай. Развалiны, кiнутыя гаспадарамi. А з iмi што, з людзьмi? Што было потым з тымi, хто ехаў вось у гэтай, напрыклад, машыне? Пайшлi пеша? Дзе яны цяпер? Адкуль бярэцца гэтая страшная сваёй сiлай вера?
А вось я вам раскажу адну гiсторыю. Вы можаце не паверыць, але гэта праўда. Крыху дзiўная гiсторыя, але цудоўная. Адну сям'ю - дванаццаць чалавек - сагналi з зямлi. Машыны ў iх не было. Яны змайстравалi прычэп з рознай непатрэбшчыны i пагрузiлi на яго ўвесь свой скарб. Потым падкацiлi прычэп да шашы No 66 i сталi чакаць. I неўзабаве iх узяў на буксiр легкавы аўтамабiль. Пяцёра ехалi ў машыне, а сем чалавек з сабакам - на прычэпе. Азiрнуцца не паспелi - ужо Калiфорнiя. Гаспадар легкавой машыны i вёз iх, i кармiў. I гэта ўсё праўда. Але адкуль бярэцца такая мужнасць i такая вера ў людзей? Не многае на свеце можа навучыць такой веры.
Людзi ўцякаюць ад жаху, што ў iх за спiнай, i з iмi здараюцца розныя рэчы - то да жудасцi жорсткiя, то проста дзiвосныя, i ў сэрцах у iх зноў i зноў разгараецца вера i нiколi не гасне.
РАЗДЗЕЛ ТРЫНАЦЦАТЫ
Дапатопны, перагружаны 'гудзон' са скрыпам i крактаннем дабраўся каля Салiса да аўтастрады i пад сляпучым сонцам скiраваў на захад. Але на бетанаванай шашы Эл паддаў газу, бо аслабелым рысорам цяпер нiшто не пагражала. Ад Салiса да Гора дваццаць адна мiля, i 'гудзон' iшоў з хуткасцю трыццаць пяць мiль у гадзiну. Ад Гора да Ўорнера трынаццаць мiль, ад Уорнера да Чакоты чатырнаццаць, потым доўгi прабег да Генрыэты - трыццаць чатыры мiлi, затое ў канцы - сапраўдны горад. Ад яго да Касла дзевятнаццаць мiль, а сонца стаяла ў зенiце, i над чырвонымi палямi дрыжэла распаленае
