мiгатлiвае сутонне; твары людзей здавалiся зусiм светлымi, а вочы паблiсквалi, адлюстроўваючы вячэрняе неба. Вечар збiраў святло адусюль - дзе толькi мог.
Бацька сказаў:
- Гэта здарылася ў палатцы мiстэра Ўiлсана.
Дзядзька Джон пацвярджальна кiўнуў галавой:
- Ён уступiў сваю палатку.
- Добрыя, сардэчныя людзi, - цiха прамовiў бацька.
Уiлсан стаяў каля сваёй папсаванай машыны, а Сэйры сядзела каля бабкi на матрацы, стараючыся не дакранацца да яе.
Бацька паклiкаў:
- Мiстэр Уiлсан!
Уiлсан няспешна падышоў да iх i апусцiўся на кукiшкi. Сэйры таксама падышла i стала каля яго.
Бацька сказаў:
- Мы вам вельмi ўдзячныя, людзi.
- Мы радыя, што хоць чым-небудзь змаглi памагчы вам, - адказаў Уiлсан.
- Мы вельмi абавязаныя вам, - сказаў бацька.
- Перад тварам смерцi не варта лiчыцца, - прамовiў Уiлсан, i Сэйры падхапiла:
- Не варта лiчыцца.
Эл сказаў:
- Я адрамантую вам машыну... мы з Томам яе адрамантуем. - I Эл адчуў прылiў гордасцi, што ён можа заплацiць доўг, якi лёг на яго сям'ю.
- Ад дапамогi мы не адмовiмся. - Уiлсан прызнаў, што прымае такую плату.
- Трэба вырашыць, як нам быць далей, - сказаў бацька. - Ёсць закон: пра нябожчыкаў неабходна паведамiць уладам, а яны возьмуць сорак даляраў для гаспадара пахавальнага бюро або пахаваюць яго як жабрака.
- У нас у сям'i жабракоў нiколi не было, - умяшаўся дзядзька Джон.
Том сказаў:
- Можа, i не тое яшчэ будзе. З зямлi нас раней таксама нiколi не зганялi.
- Мы дрэннага нiчога не рабiлi, - сказаў бацька. - Нас няма чым папракнуць. Без грошай нiчога не бралi, чужой ласкаю нiколi не карысталiся. Калi з Томам здарылася бяда, мы галаву трымалi высока. На яго месцы кожны так зрабiў бы.
- Дык што ж рабiць будзем? - запытаўся дзядзька Джон.
- Зробiш па закону, цела забяруць. У нас усяго паўтары сотнi даляраў. Сорак пойдзе на пахаванне, i тады мы не даедзем да Калiфорнii. А не заплацiш, яго пахаваюць як жабрака.
Мужчыны заварушылiся i ўставiлi вочы ў зямлю, што цямнела ў iх пад нагамi.
Бацька цiха сказаў:
- Дзед пахаваў свайго бацьку сам, сваiмi рукамi, зрабiў усё, як належыць, i сам рыдлёўкаю зрабiў магiльны насып. У тыя часы чалавек меў права легчы ў магiлу, выкапаную яго сынам, а сын меў права пахаваць свайго бацьку.
- Цяпер законы ўжо не тыя, - сказаў дзядзька Джон.
- Часам цяжка прытрымлiвацца закону, - сказаў бацька. - Асаблiва калi хочаш, каб усё было па сумленнi. Такiх выпадкаў хапае. Калi Флойд хаваўся, як дзiкi звер, закон патрабаваў, каб мы выдалi яго, але нiхто не выдаў. Iншы раз даводзiцца абыходзiць закон. Вось я i кажу: я маю права пахаваць роднага бацьку. Хто- небудзь хоча што сказаць?
Прапаведнiк прыўзняўся на локцi.
- Законы мяняюцца, - сказаў ён, - а людскiя патрэбы застаюцца. Ты маеш права рабiць тое, што табе трэба рабiць.
Бацька павярнуўся да дзядзькi Джона:
- Гэта i тваё права, Джон. Ты маеш што-небудзь супраць?
- Нiчога, - адказаў дзядзька Джон. - Толькi атрымлiваецца так, быццам мы хочам хаваць яго пад сховай начной цемры. Пры жыццi дзед рабiў усё адкрыта.
Крыху прысаромлены, бацька сказаў:
- Гэтак, як ён рабiў, нам цяпер нельга. Трэба даехаць да Калiфорнii, пакуль грошы яшчэ ёсць.
I Том уставiў сваё слова:
- Бываюць выпадкi, калi дзе-небудзь капаюць зямлю, знаходзяць нябожчыка i ўзнiмаюць гвалт - забiлi чалавека. Нашы ўлады цiкавяцца мёртвымi больш, чым жывымi. Пачнуць дазнавацца, хто ён такi i як памёр. Я вось што прапаную: давайце пакладзём у бутэльку запiску i закапаем разам з iм. Там усё будзе сказана - хто ён, як памёр i чаго яго тут пахавалi.
Бацька ў знак згоды пакiваў галавой.
- Правiльна. Толькi трэба прыгажэй напiсаць. I дзеду не так самотна будзе, калi з iм будзе яго iмя, а то закапалi - i ляжы адзiн, стары, пад зямлёй. У каго-небудзь ёсць яшчэ што сказаць?
Усе маўчалi.
Бацька павярнуўся да мацi:
- Ты ўбярэш яго?
- Убяру, - адказала мацi. - А хто вячэру згатуе?
- Я прыгатую вячэру, - сказала Сэйры Ўiлсан. - Мы з вашай старэйшай дачкой усё зробiм.
- Вялiкi дзякуй. Ты, Ной, пайдзi дастань з якой бачуркi свiнiны. Яна як след яшчэ не прасалiлася, але есцi можна.
- А ў нас ёсць паўмяшка бульбы, - сказала Сэйры.
- Дай мне дзве манеты па паўдаляра, - папрасiла мацi ў бацькi; той пакапаўся ў кiшэнi i падаў ёй срэбра.
Мацi адшукала таз, налiла ў яго вады i панесла ў палатку. Там было амаль зусiм цёмна. Сэйры ўвайшла следам, запалiла свечку, прыткнула яе на скрынку i пакiнула мацi адну. Мацi паглядзела на нябожчыка, i ў яе сцiснулася сэрца. Яна адарвала палоску ад свайго фартуха i падвязала дзеду нiжнюю скiвiцу. Выпрастала яму ногi, склала рукi на грудзях. Потым апусцiла яго павекi i паклала на iх па сярэбранай манеце, зашпiлiла яму кашулю i абмыла твар.
Сэйры зазiрнула ў палатку:
- Можа, чым дапамагчы?
Мацi паволi падняла галаву.
- Зайдзiце, - сказала яна. - Хацела б з вамi пагаварыць.
- Старэйшая дачка ў вас упраўная, - сказала Сэйры. - Колькi ўжо бульбы абабрала! Дык кажыце, што трэба рабiць?
- Я хацела абмыць яго, ды вось няма ў што пераапрануць. А коўдра ваша цяпер сапсаваная. Мёртвы дух нiчым з яе не вытравiш. Памятаю, у нас сабака панюхаў матрац, на якiм памерла мая мацi, i аж затросся i пачаў гыркаць, хоць два гады прайшло пасля яе смерцi. Мы загорнем яго ў вашу коўдру, а вам аддадзiм другую, у нас ёсць.
Сэйры сказала:
- Навошта вы так гаворыце. Мы памагаем вам ад шчырага сэрца. У мяне ўжо даўно не было... так спакойна на душы. У людзей ёсць такая патрэба - памагаць адзiн аднаму.
Мацi кiўнула галавой.
- Ёсць, - адказала яна i доўга глядзела на зарослы шчэццю стары твар з падвязанай скiвiцай i сярэбранымi вачнiцамi, якiя паблiсквалi пры святле свечкi. - Так ён сам на сябе не падобны, - сказала яна. - Трэба закруцiць яго з галавой.
- Ваша старая добра трымалася.
- Яна зусiм старэнькая. Магчыма, i не разумее толкам, што здарылася. I, можа, не хутка зразумее. Акрамя таго, гонар нам не дазваляе адчайвацца. Бывала, мой бацька казаў: 'Зламацца кожны можа. А каб саўладаць з сабой, трэба быць чалавекам'. У любых выпадках мы не паддаёмся адчаю. - Мацi акуратна захутала ногi i плечы нябожчыка, закiнула адзiн ражок коўдры яму на галаву, як капюшон, i насунула на твар. Сэйры падала ёй некалькi вялiкiх ангельскiх шпiлек, i яна старанна i акуратна зашпiлiла з усiх бакоў
