Ён яшчэ не бачыў сваёй работы, а душа яго напоўнiлася ўздымам шчасця i радасцi. Ён усхапiўся на ногi i шырокай хадой рушыў туды. Моцны шэпт Крамарэвiча дагнаў яго:
- Куды ты, чакай, унь там адзiн ходзiць, гнучыся. I другi. Проста стаiць!
Крамарэвiч нацэлiўся i стрэлiў. Коля бачыў, як там адзiн упаў, а другi сеў пры дрэве.
- Здавайся! - крыкнуў Коля i падбег, рыхтуючы гранату. Ён быў п'яны ад сваёй узбуджанасцi, i ўздым яго не зменшваўся. Дзеля такой хвiлiны варта шмат што перацярпець! Вось яны! Варожыя галовы, рукi, ногi, плечы, грымасы на акамянелых тварах, усё парвана, расшастана, скрываўлена. Разварочаная зямля. Вырванае карэнне. Ён быў п'яны ад шчасця. А ў старане яшчэ iшоў бой. Антон Крамарэвiч тузянуў Колю за плячо:
- Не стой, не глядзi, яны яшчэ могуць прыйсцi.
- Гэтыя не прыйдуць.
- Дык iншыя. Хадзем.
Крамарэвiч пацягнуў Колю ў кусты, i яны паспелi прайсцi не больш дваццацi крокаў.
- Здавайся! - закрычалi тут жа наўздагон.
Яны ўпалi i папаўзлi. Ледзьве паспелi дапасцi да кустоў.
- Здавайся! - яшчэ раз закрычалi. - Паднiмайце рукi i сюды iдзiце!
- Трасцы! - цiха абазваўся Коля. У вачах яго ўсё кружылася.
- Здавайся! Здавайся! - крычалi.
А партызаны адпоўзвалi. Тыя пачалi страляць. Стукаў кулямёт. Кулi цераз iх галовы стабнавалi зямлю. Ужо скончыўся дзень. Ужо свяцiў месяц. Чутно стала: тыя пакiнулi страляць i шпараць следам. Крамарэвiч азiрнуўся, прыўзняўшыся. Нацэлiўся i стрэлiў.
- Гатоў, - сказаў ён.
Зноў адтуль пачалi страляць. Коля ўстрапянуўся i зашаптаў, моцна i заiкаючыся:
- Яны мне вiдны. Спераду страляюць, а з бакоў заходзяць. Абкружваюць нас! От каб аўтамат...
Шэпт яго сцiх. Ён пачаў азiрацца.
- Трымацца, сынку! Дай мне адну гранату.
Вельмi можа быць, што ў гэты момант якраз i працверазiўся Коля ад сваёй узбуджанасцi. Ён працягнуў Крамарэвiчу гранату i зiрнуў на яго, як на бацьку, ад якога чакае ратунку. Ад месяца было вiдно. Бой у старане зацiх. Навiсла цiшыня.
- Здавайся! - закрычалi з двух бакоў. I пачалi страляць.
Iншай рады не было. Крамарэвiч пачаў адстрэльвацца. Так i пайшло. Тых было многа. Крамарэвiч адстрэльваўся адзiн. Было цяжка, нудна i страшна. Душа ў Колi ныла i прасiла ратунку. Крамарэвiч здаваўся яму цяпер асiлкам, i хацелася схавацца за яго плечы. Страшны сум па матцы рвануў яму душу. Хацелася кiнуцца на шыю бацьку i заплакаць. Вось ужо з двух бакоў пачалi абсыпаць iх кулямi.
- Дай яшчэ гранату, - сказаў Крамарэвiч.
Коля паслухмяна даў яму гранату.
- Бяжы за мной, - сказаў Крамарэвiч. - нарыхтуй гранату. Прабiцца трэба.
Крамарэвiч пабег, i Коля за iм. Крамарэвiч упаў, i Коля за iм.
- Перачакаем момант, - шапнуў Крамарэвiч. - Пiльнуйся мяне.
- Iх тут мала! Можа ўсяго адзiн! - пачуўся крык. Калi гэта не быў кашмар, а сапраўды ўсё гэта так i было, як чуў Коля, то гэтаму меры няма ў чалавечым абыходку. Колю здалося, што гэта закрычаў яго бацька. У Колi твар пачаў дрыжаць i зубы стукалiся аб зубы. Ён як ляжаў тварам унiз, так адчуваў, што барада дробна стукае аб мёрзлую зямлю. Ён падпоўз да Крамарэвiча i астаўся пры яго плячы. Крамарэвiч ускiнуў руку, i граната разарвалася там, адкуль крычалi. Крамарэвiч тузянуў Колю за вопратку, i ўдвух яны пабеглi ўбок. Ужо iм здалося, што яны адарвалiся ад тых, хто дамагаўся iх смерцi. Лес канчаўся, i пустая прастора вызначылася перад iмi. Колю стала спакайней i весялей. Ужо яму хацелася, каб тыя падбеглi сюды i каб шпурнуць у iх гранатай. Але не, лепш ратавацца, бо унь яны бягуць напярэсцiжкi. I зноў! З аўтаматаў б'юць адтуль. I вось ужо пеканула яму ў ногi, i калена левай нагi здрыганулася.
- Сынку, Мiкалайка, хутчэй, мы адрываемся ад iх.
- Я ранен у ногi, - абазваўся ён i кiнуўся на зямлю. Крамарэвiч чуў, як трэснула пад iм струхлелае вецце. I запанавала цiшыня. Крамарэвiч нагнуўся над Колем i пачуў, як недзе зусiм блiзка аддаляюцца нечыя крокi.
- Моцна табе балiць?
- Моцна.
- Ну, як ты сам чуеш? Многа крывi iдзе?
- У боце мокра.
- Толькi ў адным? - узрадаваўся Крамарэвiч.
- Здаецца, у адным.
- Дык можа ты толькi ў адну нагу?..
- Можа i ў адну. Балiць у абодвух.
- Чакай, дай сцягнуць бот. О так. Ого, крывi многа. О так. О так. Здаецца, тут, на лытцы. Перавязаў. Не варушыся. Дай другi бот. Нiчога. Здаецца, тут няма раны. Каб лесам, то блiжэй да хаты. На табе мой кажух, ляжы на iм. Я пабягу дарогу разведаю. Чакай мяне. Адну гранату я табе пакiну, а рэшту адвяжу ад цябе.
Крамарэвiч пайшоў. Стаўшы, каб прыслухацца, ён пачуў, што гавораць. Блiзка. Iншай рады не было. Ён нарыхтаваўся i рушыў туды. Iх было трое. Яны стаялi памiж двух дрэў i вельмi добра вiдны былi пад поўным месяцам. Але трэба было зберагчы гранату. Крамарэвiч налажыўся i стрэлiў. I адзiн упаў. Крамарэвiч пабег туды.
- Здавайся! - крыкнуў ён.
I той усё самы голас аглушыў яго:
- Ён адзiн! На яго!
Крамарэвiч застыў пры дрэве. Унь яны вiдны. Бяруцца. Крамарэвiча брала злосць. Прыйдзецца гранатай. Ён пабег да iх. I яны сталi вiдны яму як мае быць. Яны разбеглiся ў два бакi. Крамарэвiч улёг за адным. А другi знiк i страцiўся. Крамарэвiч дагнаў яго ў знаёмым яму месцы. Гэта была вывернутая навальнiцай хвоя, завiслая на беразняку. Крамарэвiч задыхаўся. Той пачаў кiдацца ўбакi. Ён ужо не дыхаў, а хроп i свiстаў лёгкiмi. Нарэшце стаў i падняў рукi ўгару. Здавалася, што ён не мог ужо трымаць iх так, бо яны аб'ехалi ўнiз, i толькi цяпер з рукi ў яго ўпаў на зямлю аўтамат. Крамарэвiч паспеў заўважыць, што ён у цывiльнай адзежы i без шапкi. Крамарэвiч нацэлiўся i стрэлiў. I той грымнуўся вобземлю, дзiка заенчыў, захроп, перакруцiўся i змоўк у нерухомасцi.
Коля цярплiва чакаў на тым самым месцы. Крамарэвiч узяў яго на плечы i панёс лесам. I цiха гаварыў з Колем, якi трымаўся за яго шыю i звiсаў тварам з пляча.
- Унь тут, ля завiслай хвоi, ён ляжыць. Гэта ён усё крычаў i, мусiць, ён пачаставаў цябе ў нагу. Нiчога, Мiкалайка. Зараз данясу. Пацярпi.
Так ён вынес Колю з лесу на палявую дарогу, i перад iмi зачарнелася ў полi старая арабiна, знаёмая iм абодвум. Стаяла вялiкая цiшыня. Дзiўна было падумаць, што нядаўна яшчэ тут усё гуло i калацiлася. На ўваходзе ў шэсць хат стаяў партызанскi вартавы. У старой Крамарэвiчавай хаце было пуста. Адзiн толькi белы певень прымасцiўся на табурэце i не паварушыўся, калi Крамарэвiч унёс Колю. Людзi пачалi збiрацца ў самае свiтанне. Дзень пачынаўся адлежны. Сiнiя засцiлы стаялi над лесам i полем. Коля ляжаў у дрымоце. Крамарэвiч драмаў, седзячы ля яго. Певень заспяваў. Коля зварухнуў вейкамi. Крамарэвiч выгнаў пеўня з хаты, i той агаласiў сваёй песняй першую ранiцу. Крамарэвiч выйшаў з хаты курыць. На панадворку з'явiўся той, з распушанымi вусамi. Ён быў у вельмi добрым настроi i сыпануў Крамарэвiчу словамi:
- Але ж i далi ўчора. От жа далi! А братка! Колькi немцаў навалена. Страх. Ужо i з таго раёна немцы выбралiся. Разведка была i нiводнага немца не застала. Вось як. А ты што тут курыш?
- У хаце ранены Коля ляжыць.
Вусаты збялеў:
- Як? Што?
- Толькi ён аслабеў, крывi сышло. Белы як палатно. Але рана лёгкая. Уночы быў доктар. Пабажыўся, што на трэцiм месяцы абуецца ў боты i пойдзе з хаты, куды захоча.
I яны ўвайшлi ў хату. Людзей ужо насыходзiлася. Гэтая старая хата быццам пачала ў сабе жыццё
