Коля пацiснуў плячыма. Ён рабiў, што да яго належала. А ўсё iншае - на гэта ёсць iншыя людзi.
Праз дзён два прыйшла змена ў жыццi ўсяго атрада, i Крамарэвiч ахрысцiўся на вечнае развiтанне са сваёю адзiнотаю. Коля Сушчэвiч яшчэ раз схадзiў у разведку i сказаў, што на шашы пачаўся небывалы раней рух. Ездзяць машыны з аўтаматчыкамi, матацыклiсты, танкеткi i легкавiкi. Камандзiр здагадаўся, што гэта падобна на нямецкую псiхiчную атаку: многа руху i грукату, каб працiўнiк думаў, што iдзе вялiкая сiла. Гэтак i тут.
На трэцюю ноч атрад зняўся з месца i выйшаў да свiтання на шашу. На ранейшым месцы асталiся толькi двое, i адзiн з гэтых двух быў Коля Сушчэвiч. Камандзiр атрада апошнiмi днямi пачаў думаць, што гэта не так сабе незнаёмыя людзi пачалi з'яўляцца ў гэтым месцы. Гэта маглi быць нямецкiя выследчыкi, якiя вывiжоўвалi партызанскiя сляды. Можа яны напалi на след атрада? Калi гэта так, то пасля аперацыi на шашы не трэба варочацца на гэтае месца. Дык трэба праверыць, цi ў гэтыя днi будуць падыходзiць туды незнаёмцы. Дзеля гэтага ў лесе асталiся Коля Сушчэвiч i добра вядомы яму з самых малых дзён тамашнi чалавек, якi апошнiя перад вайной два гады быў садаводам i пчаляром у блiзкiм да раённага цэнтра саўгасе i часта бываў у доме Сушчэвiчаў. Яны ўдвух самi з сабою памеркавалiся заняць месцы далёка адзiн ад аднаго, каб шырэй абсочваць мясцовасць. Коля ўвесь першы дзень прасядзеў на прыдарожнай таполi, i яму добра вiдно было на шырокую разлегласць. I ўсе падыходы да лесу былi як на далонi. Нават добра заўважаўся дробны кусток шыпшыннiка, ужо без лiсця i прыламаны калёсамi. За дзень Коля не ўбачыў анiводнага чалавека. Было так цiха i пуста, быццам тут нiколi не лiлася чалавечая кроў i быццам бы тут не тлелi ў зямлi прыблудныя ў гэты куток фашысты i iхнiя палiцаi. Змрокам дня Коля злез з дрэва i пайшоў на лагернае месца ў лес, так, як яны i дамовiлiся з садаводам. Той ужо быў там i нецярплiва чакаў Колю. Здавалася, што ён нейкi ўзбуджаны. Ён узяў Колю за плечы i сказаў:
- Ну, сынку, ты ўсё тужыш па бацьку i шукаеш яго. Дык будзь спакоен, твой бацька жыў i здароў.
Коля ўздрыгануўся i, апанаваны вялiкай трывогай, сцiшыўся.
- Я сёння апоўднi твайго бацьку бачыў. I так мне хацелася з iм пагаварыць, але не ўдалося. Ён iшоў паўз лес, я яго бачыў здалёку i пазнаў. Я крычаў, а ён не пачуў, вецер дзьмуў ад яго. Так што твой бацька жывы i здаровы. Цяпер ужо, калi так, ты з iм можаш скора i спаткацца.
Гэты чалавек не ведаў, што ён не ўзвесялiў Колю, а ўвагнаў яго душу ў жах безнадзейнасцi i трывогi. Удвух яны леглi на ноч у Колевым шалашыку. Садавод заснуў адразу i праспаў ноч, не павярнуўшыся. Гэта быў здаровы сон чалавека, якi пражыў дзень як трэба i заўтра будзе жыць як трэба. Здаровы чалавек i спiць здорава.
Трэба думаць, што гэтага садавода ў маленстве не кранула за душу нiякае зло. I ён мог бы быць прыкладам усiм: жывi так, як расце дрэва. Радуйся сонцу i ведай, што ў самую страшную навальнiцу iдзе дождж i жывiць усё жывое.
Коля Сушчэвiч нават i вачэй не заплюшчыў у тую ноч. Скурчыўшыся, ён чакаў дня i з радасцю заўважыў, як свiтанне пачало цадзiцца ў шалаш праз усе шчылiны. Ён вылез на двор i ўбачыў: стаяў сапраўдны мароз. Дзе крыху дрэвы разыходзiлiся ў паляну, там усё бялелася. I ў твар рэзала холадам. Блiзка была зiма. Пачуццё вялiкай няўтульнасцi апанавала Колю Сушчэвiча. Ён хацеў аднаго: iсцi туды, дзе ўсе, а не аставацца тут удвух. I яшчэ: ён гарнуўся да Антона Крамарэвiча, яму хацелася быць з iм. З вялiкай нецярплiвасцю ён перачакаў тут некалькi дзён, пакуль не стала i яму i садаводу ясна, што падазроныя людзi i сапраўды такi гэтае месца агледзелi i старанна абсочваюць яго.
Нават нейкiя ўдвух прыходзiлi на месца самога лагера, сказалi, што скрываюцца ад немцаў, пасядзелi, пагаварылi i пайшлi. Усё было выразна. Коля з садаводам рушылi ў дарогу. Iдучы скрозь паўз шашу, яны дайшлi да вялiкiх забалочаных паплавоў. Тут была ўжо тэрыторыя суседняга раёна. Балота было замерзлае. Рыжая асака тырчала на iм пукамi памiж куп'я i кустоў. Яны наткнулiся на свайго чалавека. Ён стаяў пад адкосам i акiдаў вачыма дарогу. Увесь атрад быў тут. Па шашы засада была ў трох месцах. Коля Сушчэвiч знайшоў Крамарэвiча i астаўся пры iм. Толькi на восьмы дзень людзi ўбачылi вялiкi натоўп людзей на шашы. Тут былi прыдарожныя дубы. Як зялёныя скалы, яны ўзвышалiся над шырокай мясцовасцю. Нiводнага з гэтых магутных дрэў не магла б узяць нiякая пiла, такiя яны былi тоўстыя. Кожны з гэтых дубоў меў не адну сотню гадоў. Вялiкi натоўп людзей паволi iшоў дарогай. Людзей было некалькi сот, i напэўна больш за тысячу. Больш як палова ўсiх тут было жанчын. А рэшта былi старыя i нават не старыя мужчыны, падросткi i дзецi. Зусiм малых дзяцей жанчыны неслi на руках. Трэба было бачыць твары гэтых жанчын, матак i сёстраў. Але найбольш маглi ўразiць чулую душу дзяўчынкi, самi яшчэ падросткi. Убачыўшы нядаўна смерць сваiх бацькоў, яны неслi на руках сваiх малых братоў i сёстраў, якiя некалi нават i памятаць не будуць, што iх жыццё пачыналася ў час, калi чалавецтва найбольш ганарылася сваёй цывiлiзацыяй i найбольш сыходзiла крывёй i енчыла ў пакутах з таго, што ясны розум яго занядбаў тое вялiкае, што магло б быць названа сэнсам светабудовы, - гэта чалавечае сумленне. Не памагла цывiлiзацыя.
Чалавечыя твары ў гэтым натоўпе былi шэрыя, учарнелыя i прыгнечаныя. Усе iшлi цесна адзiн пры адным. Ужо не было тут нiкога такога, хто не пераступiў бы яшчэ мяжы памiж дбайнасцю аб сваiм выглядзе i абыякавасцю да ўсяго, апроч адзiнай думкi аб захаваннi жыцця. Вялiкае гора скiдае з чалавека нават i некаторыя ўласцiвасцi яго натуры. У гэтым вялiкiм натоўпе асуджаных на пакуты i гiбель былi ўжо i такiя, што не спадзявалiся на ратунак. Вiдна была высокая i худая жанчына з завостраным тварам i паднятымi ўгару плячыма. Няйначай, што яна многа месяцаў адбыла ў якiм-небудзь канцэнтрацыйным лагеры. Абхапiўшы яе рукамi за шыю i звесiўшы галаву цераз яе плячо, вiсела ў яе на спiне зусiм малая дзяўчынка з забiнтаванай каляровымi лахманамi нагой. Жанчына iшла размашной паходкай. Ззаду яе падганяў натоўп. А натоўп падганялi канвойныя. Дзяўчынка гула сабе пад нос бясконца адну ноту. Здавалася, што жанчына спяшае, каб хутчэй мiнуць тое месца, па якiм яна iшла ў той момант, i толькi. Але не да мэты яна спяшала. Бесперапынны стан псiхiкi ў напружаным прыгнечаннi можа знiшчыць у чалавеку iмкненне. Блiзка ад гэтай жанчыны iшоў нiзкарослы чалавек з распушчанымi рыжымi вусамi. Калi жанчына iшла роўна, нiкуды не гледзячы i не маючы перад сабой куды глядзець, то гэты чалавек бесперапынна раз-поразу азiраўся на бакi i назад. Здавалася, што ён нешта хоча зараз убачыць. I ўсе iшлi цесным гуртам то панылыя, то рухавыя. Абзывалiся дзецi, маўчалi дарослыя, шоргаўся аб дарогу стаптаны абутак, чуўся кашаль i часам голас канвойнага салдата цi палiцая. За ўсiм натоўпам iшлi два грузавiкi з аўтаматчыкамi i пешкам цяглiся палiцаi, цэлая каманда. Грузавiкi то спынялiся, каб прапусцiць наперад пешы натоўп, то даганялi яго. Следам жа iшла машына лёгкая, крытая брызентам, i ў ёй сядзеў малады нямецкi афiцэр, чысты i спрытны. З таго часу, калi ён з'явiўся ў гэтых мясцовасцях, ён больш, як калi раней, i вельмi многа ў апошнiя тыднi думаў аб сваей эўрапейскай цывiлiзаванасцi. I ў гэты дзень ён перажываў вялiкую прыкрасць ад таго, што прыйшлося яму, цывiлiзаванаму немцу, узначальваць такi азiяцкi спосаб перагонкi арыштаваных людзей. Калi трымацца законаў цывiлiзацыi, то iх трэба было б пасадзiць на грузавiкi. Няважна, чаго ён з'явiўся сюды i што яны яго не запрашалi. Важна тое, якiя формы надаць перагону iх з аднаго канцэнтрацыйнага лагера ў другi. Не ў тым сэнс, што ад iмя i iмем свайго фюрэра ён мучыць гэтых людзей на iх жа роднай зямлi i ў iх уласным доме. А сэнс у тым, каб рабiць усё гэта паводле законаў нямецкай цывiлiзацыi. А тут якраз не было грузавых машын, а яму хацелася як мага хутчэй здаць са сваiх рук арыштаваных, бо могуць быць уцёкi, а гэта пагражае яму знiжэннем пасады i пенсii. Да таго ж ёсць загад вышэйшага начальства аб пераводзе арыштаваных. Ён не мог знайсцi хоць якой уцехi ў думках, што ў гэты ж дзень будзе складзен i падпiсан акт, што гэтулькi вось людзей памерла ў дарозе, а гэтулькi ўцякала i iх застрэлiлi. (Хоць iх застрэлiлi за тое, што яны ад сваёй змучанасцi ў лагеры ўжо не маглi далей цягнуць ног i несцi на сабе малых дзяцей.) Уцехi ў гэтага немца не было таму, што ён быў уражлiвы i схiльны бачыць перад сабой самае горшае. Дык вось i цяпер яму ўсё здавалася, што палавiна забраных людзей зараз пабяжыць i ўцячэ, i яшчэ (хiба не можа быць?) перадушыць яго салдат. Да таго ж - партызаны. Ад гэтай думкi ў яго пачынала ў грудзях ныць i смактаць. Нарэшце ён такi знайшоў сабе ўцеху ў думцы, што ён выконвае вялiкую мiсiю сярод гэтых людзей - мiсiю нямецка-патрыятычную i цывiлiзатарска-эўрапейскую. Ён на заваяванай чужой зямлi i абкружан ворагамi. Нездарма вышэйшы за яго начальнiк выразна быў сказаў:
- Тут многа хворых i немагушчых, нi да якой работы яны не здольны, i карысцi ад iх мала. Гэта непатрэбны баласт. Але ён у дарозе можа пабегчы ўцякаць. Тады астаецца толькi адно: перастраляць iх усiх.
Толькi цяпер гэтыя словы ў поўным сваiм сэнсе як мае быць дайшлi да свядомасцi цывiлiзаванага немца. Божа, якое шчасце было б не ўзначальваць iх, а хутчэй ведаць, што яны не iснуюць больш на свеце. На душы ў яго стала спакайней i лепш. 'Вось зараз пачне канчацца дзень. Не можа быць, каб хто-небудзь з iх не паспрабаваў уцякаць'. Жыццярадаснасць пачала варочацца да яго. Благаславенная яго маладосць
