- Якая я панi!
Мала калi чалавека гэтага бачыць такiм лагодным, якiм ён раптам цяпер робiцца, хiба можа, тады ён бываў такiм, як разам з лёкаямi падтрымлiваў пад локаць пана. Ён як бы просiць Галену:
- Бушмар усё роўна не вернецца...
Галена востра ўсмiхнулася, ускiнула ўгару вочы: ёй штосьцi вядома! А той гаворыць:
- Гэтакiх хутка не пускаюць. Яго закапалi надоўга. Усё адно да аднаго сабралася там.
- Вы ўсё пра нешта гаворыце можа з паўгода, - крычыць жанчына, - я сама здагадваюся, чаго вы ад мяне хочаце, але самi вы нiколi выразна пра тое, чаго вы ходзiце сюды, -не гаворыце. Гаварыце выразна!
- Я з паўгода ўсё думаю, ходзячы сюды, гэта праўда. Бушмар не вернецца, пройдуць гады, пакуль ён будзе тут. Я па-чалавецку хачу сказаць. Два разы вы адкiнулi ад сябе майго сына - навошта вы гэта робiце? Нашто вам трацiць маладыя гады, прападаць так? Гаспадарка гэта не Бушмарава...
- Мая! Я жонка Бушмарава!
- Вось, вось! Ваша! Цяпер гэтакае права. Хто робiць - таго, а вы ж яшчэ i жонка, а Бушмар правоў не мае, ён арыштант! Вам з iм разлуку трэба браць. Вы сына майго не адпiхайце. Жыць будзеце, рабiць будзеце. I тут будзеце гаспадарамi. Як гэта вы жывяцё, лiха ведае як, не па-людску.
Жанчына кiпiць ад крыўды i злосцi, але чакае яшчэ чагосьцi.
Нарэшце Вiнцэнты гаворыць тое, што павiнна давяршыць цераз край келiх:
- Я перабраўся б сюды, галавою я яшчэ ў гаспадарстве кiраваць магу... што меў я там з гадамi ў адзiн кацёл нос мачаць...
- Во-о-он! - раптам крычыць Галена. - Вон!.. Вон!..
Вiнцэнты чакаў усяго, толькi не гэтага. Ён нават не разумее спачатку, адступае назад i глядзiць на Галену.
- Каб больш я цябе тут не бачыла!
Вiнцэнты ўпiрае ў зямлю кiй: няўжо ўсё гэтак па-дурному скончыцца? Гэтулькi прапала думак i хатнiх нарадаў? Ён ужо глядзiць у зямлю. Жанчына закрычала:
- Галас! Галас!
Аднекуль з'яўляецца сабака. Жанчына кiўнула галавою на старога. Галас пачаў браць яго. Стары замахаў навокал сябе кiем. Сабака стаў зверам. Стары пайшоў задам да брамы, адмахваючыся ад сабакi.
- Як гэта я дагэтуль не здагадвалася! Гэта ж ты ўсадзiў яго!
- Бушмара? Я! - урачыста крычыць Вiнцэнты. - Гэта я. Гэта мая работа. Забойцаў я не мiлую! Гадаў не цярплю!.. А ты хочаш жыць з iм! Паручнiка забiў, казённага лесу насек, раённага начальнiка забiць хацеў!.. Гэта я каля яго пастараўся, нашто мне таiцца...
З-пад брамы ён крычыць, гатовы памiрыцца:
- Сын мой яшчэ прыйдзе да вас!
- Добра, што сказаў, я другога сабаку дастану!
Сабака праводзiць старога да лесу, па лесе гулка ходзiць сабачы брэх.
II
Чаму так Вiнцэнты дзiўна думаў пра Галену? Не толькi ўпэўнены быў, што сына пажэнiць з ёю i сам заўладае Бушмаравым хутарам, але нават сам каля яе быў смелы: пачынаючы гаворку, не раз гэта ён, стары, клаў руку ёй на плечы. Ён i ўсе навокал пасмiхалiся адно, успамiнаючы Бушмарава вяселле. Пра Галену i ва ўсiх была пэўная думка - яна не пара сталаму чалавеку, а сталым быў тут Бушмар, сталым быў i Вiнцэнты! Сталых людзей тут шмат.
Пасмiхалiся, успамiнаючы, як Бушмар падхвацiў Галену.
Яму цяжка гаварыць з начальствам, нават i з сельсавецкiм - гэта для яго вялiкая пакута, а перад раённым начальствам ён хвалюецца, заiкаецца. Начальству яго лёгка збiць, ён блытаецца, усё выходзiць у яго не гэтак, як было, хоць яму i няма нiякай патрэбы гаварыць няпраўду, але затое, калi дзе давядзецца не гаварыць, а дзейнiчаць рукамi, хоць перад якiм сабе хочаш начальнiкам, дык тады Бушмара не пазнаць - ён спрытны тады i бязлiтасны. Свайго ён тады не перапусцiць.
Суд тады трашчаў ад рогату, не памагаў i злосны званок суддзi. Нават народныя заседачы ўсмiхалiся ў вусы - калi Бушмар выступаў перад судом. Рудая суконная бурка рабiла яго тонкiм i больш высокiм, шапку ён няспрытна трымаў у руках, у руках трымаў i стусiнавую пугу, пакуль яму не параiлi хоць пугу гэтую куды- небудзь паставiць у кут. Ён заiкаўся i хваляваўся страшна, пра Амiлю як пачаў гаварыць, дык каб траха, дагаварыўся б да паручнiка. Сыпаў паўсловамi, чырванеў i бялеў, угаворваў усё сюды, што не было тут патрэбна, i ўгаварыў сам сябе. Пра паручнiка не ўспомнiў, але не далёка было ўжо i да гэтага. I раптам усе зноў успомнiлi пра тое забойства. Усякi, хто памятаў тую справу, адразу падумаў - няйначай-такi гэта Бушмарава работа. Суд пацвердзiў патрабаванне Амiлi - Бушмару прысудзiлi даваць на дзiцянё i сплацiць Амiлi за ўвесь час яе работы на хутары. Так скончыўся гэты суд. Бушмар уночы ехаў адзiн дадому, разганяючы адзiноцтвам сваё судовае ўтрапенне. Паспакайнеўшы, ён пачаў думаць пра маладую жанчыну, справу якой ён, да свайго яшчэ выступлення, гэтак як i ўсе, з цiкавасцю выслухаў. Яна пажыла з мужам два месяцы i цяпер разлучалася; выявiлася, што муж хворы, а жыць з хворым яна не хацела. Яна пра ўсё спакойна расказвала суду, ад мужа яе было ўражанне вялiкай, але цiхай нездаволенасцi гэтакiм здарэннем, а яна гаварыла жорстка, вiнавацiла яго, што ён хворы жанiўся. Калi пасля выдзяляла яна сабе свой пасаг, выступалi сведкi - суседзi iх, вяскоўцы. Бушмар разам з усiмi слухаў справу, чакаючы сваёй чаргi, а жанчына, гаворачы, колькi разоў ненаўмысля глянула на яго. I гэты позiрк укалоў яго, пасля суду, ад'язджаючы дадому, ён убачыў яе на возе - чамусьцi яна яшчэ не паехала. Бацька яе завiхаўся каля воза.
- Бывайце, - з смуткам сказаў ёй Бушмар.
- Бывайце.
I яна ўсмiхнулася, можа, успомнiўшы, як ён апраўдваўся ў судзе, а ад яго гэтая ўсмешка адабрала спакой.
Наступныя днi ён усё думаў пра жанчыну, а праз некаторы час паехаў радзiцца да брата. Той яму даў параду такую, якая надала яму радаснай пэўнасцi. I ён з братам паехаў сватацца. Яму было патрэбна цяпер скончыць як найхутчэй усё ранейшае. Гады два прайшло, мусiць, з таго, як назаўсёды пайшла з яго хутара Амiля. I Галена застала тут вялiкi непарадак ва ўсiм тым, што не належала да зямлi i жывёлы. Навокал пачалi гаварыць пра Бушмараву жонку. Яе першае замуства пачало абростаць людскiмi выдумкамi, праз паўгода якога самы суд яе з першым мужам зрабiўся ў людскiх вуснах, можна сказаць, легендаю нейкаю, асаблiва старалiся каля гэтага хлопцы. I нават стары Вiнцэнты раз быў пусцiў брыдкую здагадку, што праз нейкi час, як i першы муж, Бушмар стане хворым i няўгодным ёй, але гэта не прышчапiлася да людской думкi - больш усяго цiкавiлiся Галенаю цяперашняю, а не заўтрашняю. Яна з хiтрым жартам дражнiла зiркам хлопцаў i мужчын. Святымi днямi хлопцы знаходзiлi прычыну зайсцi на Бушмараў хутар - патаргаваць насеннай канюшыны або садавiны. Галена калола iх вачыма, даводзiла iх да таго, што iм не хацелася iсцi адгэтуль, а сама, зiрнуўшы катораму з iх у вочы апошнi раз, жорстка гаварыла, што тут не саўгас, каб прадаваць канюшыну, i iшла ў хату. Хлопцы яшчэ тупалi каля Бушмаравай хаты, а Бушмар, як звер, паглядаў у акно, а пасля як бы ненарокам выпускаў з сянец сабаку. Хлапячы рогат i сабачы брэх доўга абуджвалi лясныя нетры, пасля гэтага Бушмар даходзiў ад Галены 'праўды'. Яна адказвала яму ласкава, але гэтак, што ён дрыжаў, каб не страцiць гэтай яе ласкi. Ледзьве яна з штучнаю абыякавасцю на яго гляне, ён, не думаючы, усхватваўся, патрабаваў, прасiў, выпрошваў ад яе сказаць 'праўду', а яна, патрымаўшы яго крыху гэтакiм, упэўнiвала яго, што не ведае, чаго хлопцы валочацца сюды, i дакляроўвала другi раз сама адразу выпусцiць сабаку i не выходзiць да iх. Яна ўскiдала на яго вачыма гэтак, што ён пакорлiва змаўкаў i верыў. Усе так i гаварылi, што Бушмар пад бабскаю ўладаю, а ўлада гэтая нават i самому Бушмару дасць рады. 'Гэта яму не Амiля!', а Бушмару было ўсё роўна, што i як пра яго гавораць. Людскою думкаю ён не цiкавiўся. Ён быў бы рад, калi нават чалавечая нага не ступала на яго хутар, каб нiводная жывая iстота, якая можа думаць i гаварыць, не з'яўлялася нiколi па гэты бок лесу.
Але гэтае ўтрапенне Бушмарава не цягнулася доўга. Зацяжарыўшы, яна стала iншаю. Яе пакiнула цягнуць на вёску, яна пакiнула скардзiцца на воўчую адзiноту ляснога хутара, часта ўсмiхалася сама сабе цiхаю ўсмешкаю, гэтакаю непадобнаю да той момантнай усмешкi, якая прыкоўвала да аднаго месца хлопцаў каля хаты, а Бушмара - у хаце. Бушмару было больш цяпер спакою, i яшчэ больш, здаецца, ён пачаў ненавiдзець кожнага, хто заходзiў калi-небудзь на хутар.
На той бок лесу iшла тады ўпартая работа, ад якой свет не мiл быў Вiнцэнтаму, але на хутар да Бушмара
