Черный Кузьма
Макаркавых Волька (на белорусском языке)
Кузьма Чорны
Макаркавых Волька
Кааператар Сафрон Дзядзюля вельмi заўзята расказваў, што прыцемкам, спускаючыся з высокага сельсавецкага ганка, ён убачыў такi малюнак: нейкая незнаёмая жанчына шпарка выйшла з-за дубовага паркана, якi абгароджваў царкву i могiльнiк навакол яе, i ўпэўнена пайшла да таго месца, дзе калiсьцi была брама. Не знайшоўшы iншага спосабу ўвайсцi ў могiльнiк, жанчына пералезла цераз жэрдкi, якiя на месцы брамы былi наглуха папрыбiваны канцамi да слупоў. Паркан быў высокi, i Сафрон Дзядзюля не мог бачыць, што жанчына рабiла на могiльнiку. Ён толькi заўважыў, што яна адразу накiравалася кудысьцi за царкву, дзе чатыры вязы густа ўсцiлалi зямлю жоўтым лiсцем. Ужо зусiм было цёмна, калi жанчына выйшла з могiльнiка. Стоячы за рогам паркана, Дзядзюля бачыў, як яна некалькi разоў азiрнулася на царкву i цяпер ужо зусiм паволi пайшла ў вулiцу. Неўзабаве жанчына зайшла, мусiць, у адну з канцавых хат, бо раптам яе нiдзе не вiдаць стала.
Постаць i хада гэтай жанчыны непрыемна нагадалi Сафрону Дзядзюлю адну асобу, раптоўная думка пра якую разварушыла даўнюю прошласць. Успамiны гэтыя былi прыкрыя. Але з-пад гэтай прыкрасцi даволi ўпарта высоўвала галаву ганарыстае задаваленне.
Гэта было таму назад год дзесяць. Сафрон Дзядзюля сватаўся да Макаркавых Волькi. Вольцы тады было яшчэ не больш васемнаццацi год, i гэта была самая лепшая танцорка i заўзятая весялуха на ўсю вёску. Сям'я Макаркавых была бежанская. Яшчэ ў iмперыялiстычную вайну тут з'явiўся высокi чалавек з жонкай i малою дачкою. Прыехаў ён на сытым маладым канi. Сафрон Дзядзюля быў тады яшчэ падростак i разам з iншымi, такiмi як ён, падшывальцамi, цёрся каля бежанскай фурманкi, пакуль высокi гаспадар яе хадзiў па хатах i апытваў прытулку. Бачачы на возе толькi адну бабу з малой дзяўчынкай, Сафрон так асмялеў каля чужога каня, што надумаўся навырываць з яго хваста валаснi сабе на вуду. Конь хоць быў у аглоблях, але ўхiтрыўся так зачапiць нагой Сафрона, што той адразу адцураўся валаснi. Дзяўчынка на возе зарагатала. Сафрон адбегся, хапiў сукаваты пошвырак i смальнуў каню ў бок.
Бежанец астаўся ў вёсцы, i праз пэўныя гады Сафрон Дзядзюля пачаў ныць па чорнавалосай Вольцы. Ён хадзiў за ёю доўга, але ў яе i ў думках не было iсцi замуж, i не толькi за яго, але за каго б там нi было. Яна хацела ехаць вучыцца, i от аднойчы, не ведаючы, як ад яго адчапiцца, яна сказала яму нi то стала, нi то жартам:
- Я за цябе не пайду, бо ты такi...
- Якi? Ну якi?
- Ты такi, што абы дзе сеў, то пасля цябе заўсёды астаецца куча смецця, попелу з папяросы, пяску i гразi з-пад ног.
- Ну, а больш? - перабiў ён, увесь чырвоны ад злосцi.
- Калi ты возьмеш у рукi якую-небудзь рэч, то адразу пачнеш на ёй цвiком, шклом цi хоць запалкай вырысоўваць сваё прозвiшча i зглумiш тое, што трымаеш у руках.
- А яшчэ?
- Стол, за якiм ты сядзiш, заўсёды астаецца пасля цябе зрэзаны нажом i сколаны. А на кожным лiсце паперы, якi трапiцца табе пад руку, ты сто разоў распiшашся...
- Ну, кажы далей!
- Што ж далей?.. Ну, ты пусты ганарлiвец... i яшчэ - кожнага любiш абсмяяць... От зiмой, я памятаю, мая мацi несла ваду i, пакаўзнуўшыся, упала, а ты пасля рагатаў, што, пакуль яна ўставала, у яе голыя каленi вiдны былi.
Апошнiя словы Волька сказала гнеўна, гнеў гэты явiўся ў яе нечакана, пры ўспамiне аб гэтым выпадку.
Усё гэта было праўда, i тым больш зняважыла высокiя Дзядзюлевы пачуццi. Праз паўгода Волька паехала вучыцца на рабфак, а яшчэ праз паўгода ёй наўздагон пайшла заява аб тым, што яна 'лiсiца ў воўчай скуры' i не проста пайшла вучыцца на рабфак, а 'пралезла' туды, i калi яна 'працягвае' там вучыцца, то 'гэта няправiльна', бо бацька яе заўсёды трымаў сытыя конi. 'Пад гэтага каня страшна было падысцi', - такiя гэта былi кулацкiя стаеннiкi. Усiм было вядома, што ў тыя часы Вольчын бацька меў толькi i занятку, што з ранку да вечара вiсець крукам у сельсавеце, дамагаючыся даведкi, што ён нiякi не кулак. Ён гаварыў, што ў часы бежанства сыты конь у яго быў таму, што ён, каб уцячы ад гарматнага агню, прадаў, што меў, да апошняй нiткi i купiў каня.
Але Дзядзюля быў вялiкiм актывiстам. Хоць работа ў яго дома i стаяла, але затое ён быў практыкам у тым, каб лезцi ў цэнтр 'вялiкiх' спраў. Ён пакрысе лез у кааперацыю, у малочную арцель, а пасля i ў сельсавет. Нейк так выходзiла, што ён заўсёды трапляўся пад рукой, заўсёды ўсё ведаў, заўсёды пра ўсё мог тонка здагадацца, i нават самыя лепшыя працаўнiкi так да яго прывыкалi, што трацiлi патрэбу падумаць пра яго, а што гэта за чалавек такi? У гэтай справе Сафрон Дзядзюля быў сапраўдны талент, можна сказаць, глыбокi i тонкi. З некаторага часу ён пачаў нават дабiрацца да раённага цэнтра, каб прымасцiцца там, калi не на службу, то на годнасць раённага актывiста. Але райвыканком быў ад яго дома далёка, i Дзядзюля задаволiўся тым, што пакiнуў за сабой агульнапрызнаную годнасць то 'душы ўсiх спраў', то 'цэнтра ўсiх спраў' у сельсавецкiм маштабе. Вядома, з такога чалавека кпiлi ў кожнай хаце, але за вочы. У вочы ж нiхто не хацеў з iм звязвацца, кiруючыся прыказкай, што 'воўк сабакi не баiцца, але звягi не любiць'. Скончылася тым, што словы 'душа' i 'цэнтр' з'ядналi разам i пачалi зваць Дзядзюлю 'цэнтральнай душой'. I от гэтая 'цэнтральная душа' здолела так усадзiць свой нос у сельсавецкiя справы, што Вольчын бацька нiякай даведкi не дабiўся. Злосны на ўвесь свет, ён напiсаў дачцэ горкую праўду, што не мае больш сiл i цярплiвасцi.
Даходзiлi чуткi, што Вольку з рабфака звольнiлi.
Але дадому яна, аднак, не прыехала. Яна нiбыта недзе асталася на працу, а вечарамi хадзiла ў вячэрнюю школу. Як бы там нi было, яна аднойчы ўлетку прыехала дадому на два тыднi з прычыны хваробы мацi. Мацi памерла i была пахавана ў тым далёкiм кутку могiльнiка пад вязамi, куды цяпер хадзiла прыцемкамi незнаёмая жанчына. Пасля смерцi мацi Волька была яшчэ дома дзён чатыры. Яна крыху змянiлася - пасталела, выраўнялася з паставы i стала яшчэ прыгажэйшая, як была.
Дзядзюля бачыў яе здалёку, i, як толькi яна паехала ў свой горад, следам за ёю пайшла заява, што яна ў свой час была звольнена з рабфака як кулацкая дачка. Здарылася так, што бацька яе тыдняў за пяць да яе прыезду i купiў быў на гадоўлю цяля. Пасля пахавання жонкi, выпраўляючы Вольку ў горад, ён цяля прадаў i грошы аддаў ёй. Яна не хацела браць, але ён упрасiў яе: яму было прыемна хоць так выказаць сваю сардэчнасць да сваёй дачкi, якая толькi адна i асталася цяпер у яго. Такiм парадкам, у Дзядзюлеву заяву было ўпiсана, што апошнiм часам Вольчын бацька займаецца спекуляцыяй цялятамi.
Зноў пачалi даходзiць у вёску чуткi пра Вольку. Гаварылi, што начальнiк той установы, дзе яна працуе, прыслаў сюды ў сельсавет запытанне. Але нiхто не ведаў, што Дзядзюля зноў уцёрся ў гэтую справу. Поўны задавалення, ён слухаў гаворкi, што Волька нiбы без працы. Але праз нейкi час Волька пачала раптам прысылаць бацьку грошы. Устрывожаны Дзядзюля пачаў збiраць весткi пра Вольку, але бацька яе раптоўна памёр, i пахавалi яго суседзi: Волька не прыехала. Больш таго, яна нават не адказала на тэлеграму, якую ёй далi. У тым, значыцца, горадзе яе ўжо не было. Рад - няволя, а Дзядзюлю прыйшлося забыцца на ўсю гэтую справу. Праз некаторы час Волька прыслала бацьку грошы, але iх нiхто з пошты не забiраў, i яны пайшлi назад. Узнепакоеная Волька напiсала бацькаваму суседу, i той адказаў, што бацька памёр i пахаван побач магiлы мацi. Пра Вольку больш нiчога не было чуваць.
Жывая карцiна ўсяго гэтага i паўстала перад Дзядзюлем, калi незнаёмая жанчына нагадала яму Вольку. З задаваленнем думаючы аб тым, што ён сваiмi заявамi адпомсцiўся Вольцы за колiшнюю знявагу, Дзядзюля спакойна клаўся спаць, акруглiўшы свае думкi фразай: 'Цяпер мы з ёю квiты'.
Назаўтра быў ясны дзень. Стаяла восень. Высока ўзнiмалася неба, i сонца залiвала зямлю. Прыемны лёгкi холад адчуваўся ў подыху ветру.
Сафрон Дзядзюля зранку iшоў на сваю працу. Цяпер ён быў начальнiк усёй кааперацыйнай сеткi па сельсавеце. З таго часу ён пастарэў, i дробная хада яго набыла большую выразнасць: цяпер ужо кожны мог заўважыць, што ступае ён дробна i цiха. Апрануты ў бобрыкавае палiто, ён нёс свой партфель, мiнаючы шырокiя завулкi новага калгаснага пасёлка. За апошнiя гады на ранейшай вулiцы асталося не больш палавiны хат: хто будаваўся, хто выходзiў на шырэйшую разлегласць. Стаяла многа новых дамоў. Сафрон Дзядзюля таксама жыў ужо ў новым сваiм доме, з чорным i чыстым ходам. З поўдня ад пасёлка, як вокам акiнуць, цягнуўся нядаўна засаджаны калгасны сад. З другога боку iшлi калгасныя гаспадарчыя пабудовы.
