Вось такім, вінаватым і сумным ён застанецца тут, калі яна пойдзе, падумала Анастасся. Будзе шкадаваць яе, маліцца аб дараванні яе грахоў. «Даруй ёй грэшнай!» Аб пакаранні Дабрыні і князя Ўладзіміра маліцца і прасіць не стане. Хіба яны грэшныя? Яны за хрысціянскую веру. Ім усё даравалася. Яна ж, насупраць, не палюбіла, не змірылася, не ўзвысілася праз ціхмянасць - выходзіць, грэшная. Для яе яны - душагубы і каты. Для яго - «святло прынялі». Ён праз іх не пакутаваў, яна пакутавала. Хто не пакутаваў - не зразумее. Усё ў нас рознае.
Маці Анастасся задзьмула лучыну, і цемра імгненна сцерла нядаўнія думкі, аблічча папа Сымона, морды душагубаў, а ўбачыўся зімовы дзень у Полацку, лёд на Дзвіне і на ім вершнік. Вершніка звалі Жыжа, ён быў кметам бацькі, і ён прывёз доўгачаканую вестку.
Маці Анастасся лягла на лаўку, накрылася кажухом і згадала сваю радасць, адчутую, калі Жыжа сказаў пра сватоў ад Яраполка... Вось так заўжды мае ўспаміны, падумала Анастасся, пачынаюцца за здароўе, а канчаюцца за памін душы. Сватаўство ўспомнілася. Дзе тыя сваты, дзе тыя ўсе людзі - а я памятаю, як учорашняе, няма мне сну, варушу мінулыя дні... І айцец Сымон зараз не спіць, падумала Анастасся. Ёй не спіцца, ён не спіць ды яшчэ начная варта. А не спіць - чаму ж не прыйдзе? Прыйшоў бы пад акенца: «Маці Анастасся! Што робіш, маці Анастасся?» І пачытаў бы пра свайго бога, каб гукі жывога голасу разагналі гэтыя неадчэпныя і страшныя ў цемры ночы прывіды. Ці паклаў бы ёй на скроні свае рукі: «Трымайся, маці Анастасся!» Ці прытуліў бы да бітых сваіх грудзей, дзе б'ецца сэрца, каб хоць на міг далося ёй адчуць сябе пад абаронай, у літасці і спачуванні. Сястра твая, дык пашкадуй, як сястру шкадуюць, па сэрцу, без падказкі. Прыйдзі, калі клічуць цябе нячутна, а не ўдзень - спрачацца і схіляць да сваёй праўды. Не божага слова хочацца - чалавечага, пяшчотнага. Аднялі ў яе ласку; нядоўга галубіла яна сваіх дачок, мала пацешылі яе дзіцячыя вочкі. Прамаслава любіла ранкам забірацца да яе ў ложак і вадзіць грабянём па валасах. Гладзіць валасы слабая ручка, ляпеча пяшчотны галасок: «Мамка прыгожая!» А цяпер яна - каралева ўгорская. А Прадслава - за польскім каралём. І ніколі ім ужо не сустрэцца на гэтым свеце. Да іх яна не пойдзе - яны не памятаюць яе, яны могуць толькі пашкадаваць яе. Ім і самім можа не надта добра жывецца на чужыне. А Ізяслаў не мог забыць яе. Цяпер хочацца ўбачыць унукаў ад Ізяслава, гуляць з імі ўздоўж Палаты па тым лузе, дзе гуляла сама. Далёкія сыны Ізяслава ўявіліся маці Анастассі ў ззянні дзіцячай прыгажосці і прывабнасці, і яна беражліва трымала перад вачыма гэты прывід...
Раптам пачула яна ціхі, скрозь акенца дасланы шэпт: «Маці Анастасся! Ты не спіш, маці Анастасся?» Сэрца сціснулася, замерла, забілася і штуршкамі пабеглі ад яго па целе гарачыя хвалі. Анастасся ўскочыла, кінулася да акенца: «Заходзь, поп Сымон» - і прытулілася да печы суняць неспадзяванае дрыжанне. Прарыпелі дзверы, Сымон увайшоў і, чуючы паблізу яе дыханне, сказаў, злучаючы разам апраўданне і прызнанне: «Не спіцца, маці Анастасся. І не магу... Не крыўдуй, маці Анастасся, ведай - люблю цябе!» Жаданай абаронай акружылі Анастассю гэтыя запаленыя ў цемры словы. Дваццаць гадоў ніхто яе не любіў, не нашэптваў такога хвалявання сэрцу!.. Маці Анастасся прысунулася да Сымона, апляла рукамі яго шыю і схавала твар у халоднай з марозу расе.
«Поп Сымон, поп Сымон... Няма ў мяне роднай душы, поп Сымон... Горач была на душы... Здымаюць яе твае словы, айцец Сымон... Ажывае сэрца ад тваіх словаў... Як святло яны для мяне, Сымон... Сымон, мой бедны!..»
Айцец Сымон абняў яе; выратаваныя, вынесеныя раптоўнай хваляй на шчаслівы бераг, шапталі яны адзін аднаму простыя словы сваёй радасці... О, багі! Праз дваццаць гадоў здзейснілася яе мара, споўнілася намроеная Марай шчасце... Светлае сэрца - вось сапраўдны белы вершнік. Сівы, з перабітымі рэбрамі, бескарыслівы айцец Сымон - вось яе вершнік, ён прынес ёй любоў, і нічога яму не трэба ад яе, ён прыйшоў да яе, адарванай ад жыцця, таму што любіць... Свістаў за сцяной вецер, плыла зімовая ноч і першая шчаслівая ноч Анастассі ў яе трэцім жыцці, пакуль не абарвалі яе крыкі пеўняў. Маці Анастасся раптам забаялася сустрэць разам ранак і адправіла Сымона... Ён выйшаў; яна глядзела яму ўслед... Багі, багі! Як шчасліва і як позна...
Неяк прысніўся Анастассі сон; просты і балючы ён быў, як смяротная хвіліна. Прысніліся маці і бацька на парожку даўняга, Уладзімірам спаленага дома. Стаяць яны, знядужаныя разлукай, і цягнуцца да яе іх слабыя рукі, і прайсці ў дом, пазбегнуць іхных абдымкаў немагчыма. Але калі абдымуць - павядуць да сябе, у тагасветную цемру. І яна адступае ад бацькоў, кажа ім - нельга, любыя, нельга вас пашкадаваць і абняць, у мяне справа няскончаная. Расталі іх постаці, і засталіся перад ёю чорным прагалам расчыненыя дзверы ў хату. І боязна ёй пераступіць парог, бо там, адчувае яна, затаіліся і чакаюць яе другія людкі, шчыльна набіліся яны ў пакоі дома. Не бачыць яна нікога, але быццам бачыць, як у нямым цярпенні сядзяць там браты, і шэрагамі ўздоўж усіх сцен пабітыя палачане, і бабка Прадслава, і з дакорлівымі вачыма заслаўскі вяшчун. Чакаюць яе, нешта мусяць сказаць ёй - у іх крыўда.
Анастасся паведала сон Сымону. Той засумаваў, разумеючы ейнае жаданне.
- Маці Анастасся, - сказаў ён з нейкай разгубленасцю. - Мацнее князь Уладзімір. Няма нікога, хто здолее з ім ваяваць. Вось устанавіў ён дзесяціну для царквы, кожная дзесятая грыўня, кожны дзесяты сноп пойдуць царкве. Уславіць яго царква. Хутка пабудуюць вялікія храмы, і адна вера аб'яднае розныя землі. І зараз царква славіць князя - так трэба. Ён і хрысціўся для ўзмацнення ўлады. У Візантыі кесар не толькі ў людскіх справах, але і ў царкве галоўны. Князь Уладзімір хоча, каб і тут было так. Раней князь перад вашымі старымі багамі стаяў нароўні з народам, зараз ён вылучаны. І не пацерпіць... Вось Ноўгарад, кажуць, яго да ўлады прывёў, а запярэчыў князю - дык пасек Дабрыня ноўгарадцаў... Няўжо думаеш, што табе пашчасціць? Табе і расстрычыся не дадуць - трэба, каб уладыка дазволіў. У Хрыста ўсё чыста, у царкве не заўсёды. Уладыка Кірыла грэх прыняў на душу, калі гвалтам пастрыгалі цябе. З яго за гэта спытае гасподзь, але табе мітрапаліт не верне волю... Сама скінеш расу - цябе адшукаюць і замкнуць...
- Не тыя, не тыя словы гаворыш, - нахмурылася Анастасся. - Вось глядзі! - і яна паказала пальцам на столь над печчу. Віселі там пучкі зёлак.
- Тут розныя ёсць, на кожную хваробу, - казала маці Анастасся, - а гэты шэры пучок, айцец Сымон, гэта цыкута. Калі карэньчыкі яе настаяць і выпіць, тады хутка апынешся ў той хатцы, дзе чакаюць жывых людкі... Даўно вісіць тут. А чаму не скарыстаныя? У найгоршыя дні цеплілася ў мяне надзея, што зменіцца лёс... А цяпер, айцец Сымон, мае лепшыя дні, я шчаслівая, і прысніўся гэты сон, каб я не забылася пра тое, чаго чакала дваццаць гадоў.
- Нядоўга пабудзеш там, маці Анастасся, - сказаў Сымон, - сама ведаеш чаму...
- Ды хоць дзень, - усміхнулася Анастасся. - Мне слова тваёй любові ўсе гады маіх бедстваў апраўдала, усе гады пераважыла. А хоць дзень у Полацку ўсё маё жыццё апраўдае, віну здыме з сэрца. Хіба мала, айцец Сымон?
- Не ведаю, маці Анастасся.
Прагучала гэта як просьба: «Не трэба, маці Анастасся!» Ён хацеў утрымаць яе побач з сабой.
- Не хачу баяцца, айцец Сымон, - адказала яна.
Вячэрняй часінай, пад звон біла, маці Анастасся паднялася на вежу, дзе цяпер старажаваў Руды. Уперадзе, над снежнай пустэчай балотаў, цяжка кіравалася да лесу чарада варон, рэзка раздзірала цішыню краканне важака. Чорны пласт чарады рассякаў напалам круг вечаровага сонца - халодны малінавы круг, які адносіў з сабой яшчэ адзін дзень жыцця. Кружачы над лесам, чарада разбіралася на пары для начлегу ў прамерзлых гнёздах, злосны ці радасны грай і хрыплыя крыкі ляцелі над заслаўскім жыллём, абвяшчаючы блізкасць ночы, час нечысці і воўчай бяссонніцы.
Маці Анастасся бачыла прыкметны яшчэ ў апошніх промнях санны след у полі, які сыходзіў на лёд Свіслачы. А Свіслач плыве ў Бярэзіну... Яна прыгадала даўні лес, апушаны густым, непралазным для яе маліннікам. Постаці братоў мільгалі ў кустах; дзяцел дзёўб на сасне, сеялася ўніз кара, браты паказвалі пальцамі, дзе ён сядзіць. Потым ёй успомніўся бераг Палаты і кусты, густа пакрытыя чырвонымі парэчкамі. Потым яна пачула гул крыгахода на Дзвіне і ўспомніла, як крышыліся, напаўзаючы адна на адну, ільдзіны. Потым ёй успомніўся восеньскі вечар, калі за сценамі шаргатаў бясконцы дождж; яны сядзелі ў хаце, брат трымаў яе на каленях, маці і жанчыны пралі, бацька нешта распавядаў, ёй чулася нетаропкая закалыхваючая гаворка, ёй утульна і спакойна, яна пачынае драмаць, нехта шэпча - спі, спі, а яна хоча адказаць, што не спіць і не хоча спаць, і маўчыць, бачыць над сабой добрыя вочы бацькі і засынае,
