забіраючы ў сон ягоны позірк. Потым яна пачула плёскат вады - яе і бабулю перавозяць у лодцы цераз Дзвіну. Яна ўбачыла тых весляроў, узмахі вёслаў, пырскі вады. Лодка ўткнулася ў мель, весляры пасаскоквалі ў ваду, панеслі на бераг бабулю, а яна ідзе па мелізне і глядзіць на другі бок Дзвіны. Там, за прасторай вады, два пагоркі - вусце Палаты, а на пагорку абаронены гароднямі дзядзінец. Яна ўпершыню бачыць яго здалёк, ёй дзіўна і радасна, а па рацэ гуляюць сонечныя блікі, паветра нібы свеціцца, бабуля ўглядаецца ў блакіт неба, а цёплая хваля лашчыць пясок...
Усё гэта было.
- Руды! - паклікала яна, нахіляючыся над лазам.
- Што, княгіня Гарыслава? - адгукнуўся вартаўнік.
- Хадзі сюды.
Толькі ён адзіны называў яе па-старому. Цівун, калі сустракаліся, звяртаўся «княгіня», але без імя. Сыч ніяк не называў. Заслаўскія бабы ў размовах з ёй казалі «княгінька», мужыкі за спінай казалі «чарніца», у вочы - звярталіся без акрэслення, як Сыч. Для папа Сымона яна была «маці Анастасся», і дзве манашкі, Праскоўя і Ефрасіння, звярталіся «маці Анастасся», бо так завёў Сымон, кажучы, што яна над імі ігумення. Толькі Руды не змяніў ранейшага звароту. Маці Анастасся і давярала яму, бо ён казаў «княгіня Гарыслава», нібы яна магла абавязваць, а ён згаджаўся быць выканаўцам. Вось ён стаяў побач, трэба было сказаць услых словы рашэння, але маці Анастасся марудзіла, расхваляваная шчасцем хвіліны.
- Руды! - маці Анастасся прысунулася да яго, і голас яе загучаў жорстка: - Паскачы ў Нямігу, скажы сваім знаёмым, каб перадалі князю Ізяславу такія словы: «Княгіня Гарыслава хоча бачыць князя Ізяслава».
- Зраблю, княгіня, - адказаў кмет.
- І нічога апроч гэтых словаў!
- Пэўна.
- І нікому, Руды. Зразумеў?
Кмет кіўнуў. У вежы пачуліся крокі, зарыпела драбіна, маці Анастасся махнула Рудому сыходзіць, той палез у лаз. Толькі ён схаваўся пад насцілам, як злосна закрычаў Сыч:
- Куды на руку! Мядзведзь!
- Не падстаўляй, - агрызнуўся Руды. - Што я, бачыў лапы твае?
- «Не падстаўляй!» Адціснуў пальцы!
- Я што, знарок?
- А чаго злазіць, калі чалавек лезе?
- А чаго лезці, калі другі злазіць?
Маці Анастасся зразумела, што брамнікі гатовыя біцца, і спусцілася да іх. Сыч і Руды сцішыліся. Маці Анастасся прайшла міма іх, стрымліваючы смех. Ёй было весела...
«О, Сымон, добры мой Сымон, - шаптала яна ўначы, - ты ўратаваў мяне! Як пражыла б я гэтыя гады, калі б не быў тут ты. Твой голас утрымліваў мяне ад вар'яцтва. Цяпер мне радасна, айцец Сымон. Б'ецца маё сэрца - як у дзяцінстве. Яно шмат напакутавалася, айцец Сымон, а цяпер не пакутуе і не хоча пакутаваць. Мяне не любілі - і мне не было ўдачы, а цяпер я любімая - і мне ўдача. Любі, айцец Сымон, любі маю душу, яна не счарнела ад пакутаў...» - «Ах, маці Анастасся, не палі сябе пад ветрам жыцця...» Анастасся ведала, што не паслухае, але заварожвалі яе гэтыя словы перасцярогі.
Дні тры пазней зайшла маці Анастасся да Руты. Рэдкімі з-за рознасці жыццёвых заняткаў сталі іх сустрэчы; нічога, што мацавала іх ранейшае сяброўства, не адбывалася ў нудныя апошнія гады; жывучы паблізу адна адной, цяпер жылі яны зусім паасобку. Свякруха Руты памерла, затое старэйшы сын Рудога ажаніўся, і ўжо ўнук бегаў па хаце, другому сыну падыходзілі гады браць жонку, і гадаваліся агульныя дачка і сын - цесна было ў Рудога, мноства ратоў патрабавала клопату. Нячаста выпадаў Руце вольны час, а ў сяброўкі рэдкі час быў заняты; міжволі Рута параўноўвала такія плыні жыцця, і здавалася ёй, што гора Рагнеды нічым не горш за яе шчасце. Так, пакрыўдзіў Рагнеду князь Уладзімір, згвалціў на вачах бацькоў і кметаў, але ж чудзіны дзесяткам з яе не здзекаваліся; зарэзалі князя Рагвалода і княгіню нажамі, але і Руціных сваякоў забілі ў той жа дзень; і дзіця сваё Рагнеда ўсё ж не губляла, і цяпер яе сыночкі ўсе князямі сядзяць, а дочкі за каралямі жывуць, за адным сталом ўсёй чарадой не ціснуцца, з адной міскі не ядуць, і сама Рагнеда гаспадыня сабе ў сваёй келлі... А іх восьмера ў адной хаце, і бурчыць старэйшы сын на бацьку, і не любіць няродных сястру і брата, і цесна Руце каля печы з нявесткай. І ў галодны год пракорміць Рагнеду цівун ці поп Сымон, ды і ці многа ёй трэба адной, а Рудому з Рутай ніхто не даваў і не дасць; што Руды здабудзе - тым і жылі. А Полацак... гэта княгіні хочацца ў Полацак, а для Руты што ў Заслаўі, што ў Полацку - тая ж самая хата, тыя ж клопаты. Адзінота, пустыя ночы? Так, блага адной, ды чым не падышлі Бедавей ці Даражыр? Не князі - абраза! Толькі князь... Вось Уладзімір быў князь, і што, добра жылося? У чарніцы трапіла ад гонару, можна лічыць, сваёй воляй. Магла Рагнеда гэтыя гады чалавечым жыццём пражыць, і другіх дзяцей гадавала б сабе на радасць, і ўначы не мерзла б адна пад кажухом. Мела выбар, выбрала адзіноту - за што шкадаваць?
Вось прыйшла Анастасся, а Рута хлеб пячэ, нявестка памагае, і не маюць яны часу адхінуцца, гультаяваць з манашкай, слухаць яе аповяды. У нязручны час прыйшла маці Анастасся. Ды не сказаць жа: недарэчы ты, княгінька, прыходзь іншым разам; сама мусіць здагадацца, бачыць жа, што занятыя.
- Мой на ловы выбраўся, - гаворыць Рута, каб нешта сказаць. - Не сядзіцца яму.
- Мароз узяўся, - як бы спачувае маці Анастасся, а сэрца радасна б'ецца - паехаў, паехаў Руды, стрымаў сваё слова, і ўжо думка яе падлічвае вёрсты, і выходзіць, што конна ехаць Рудому паўдня, а потым трэба каню адпачыць, самому сагрэцца, і таму Руды сёння ў Заслаўе не вернецца, не паедзе ён у прыцемках прынадай для воўчых зграй.
- Вось і я казала: куды - мароз, сядзі ў хаце, ці мала спраў...
- Вернецца, вячэраць жа трэба, - супакойліва гаворыць Анастасся, жадаючы пачуць падцверджанне сваіх падлікаў.
- Відаць, - сумняваецца Рута, але знаходзіць падставу для ўпэўненасці: - Якія ж ловы ў цемры?
Маці Анастасся і задаволеная, што Руды паехаў патаемна ад жонкі, і ўсё ж нейкая горыч асаджваецца на душы. Яна адчувае гэтую халодную шэрань крыўды. Маці Анастасся разумее, што Руды стрымаў слова, каб не спрачацца з жонкай, не пачуць разумную, але досыць нячулую забарону: «Лепш сядзі ў хаце і не сунься не ў сваю справу. Ёй нічога не будзе, а табе - яшчэ невядома. Мала свайго не зроблена?» Ці больш жорстка: «Хацелася б сынам пабачыць матку, даўно б з'явіліся. Яны не хочуць - а ты вестуном ляціш».
Анастасся пасядзела яшчэ колькі, адчуваючы сваю непатрэбнасць, і пайшла да сябе. Разумела яна сваю даўнюю сяброўку: прыняла Рута, як і ўсе тутэйшыя людзі, што княгіньцы з чарніц не ўзняцца. Ды і хто не страціў бы веры ў магчымасць для яе нейкіх пераменаў; апошнім уборам вісела на ёй чорная зношаная манаская раса.
Маці Анастасся села ў кут, і думка яе дагнала Рудога на ледзяной дарозе. Рысіць яго конь сярод высокіх прырэчных сумётаў, разносіцца рэхам тупат, і хутка, думае маці Анастасся, усё пачне здзяйсняцца... Спраўдзіцца яе мара: прыедзе сын, яна скіне чорную хламіду, абдыме ўнукаў, Ізяслаў забярэ яе ў Полацак і княжацкім імем будуць клікаць сваю бабулю маленькія Ўсяслаў і Брачыслаў... Няхай імчыць Руды - адзіны яе кмет і памочнік. Жывая памяць выратуе яе, зніме той боль, які цярпеў разам з ёю Ізяслаў; ён усё прыгадае: пакуты, паўстанне, любоў, яе казкі, яе наказ. Няхай мчыць Руды, няхай ляціць у Полацак яе гуканне... Яна аддзячыць Рудому за гэтую скачку па Свіслачы ў мароз, за яго веру. Яна возьме з сабой Руту; іх абедзвюх вывезлі дваццаць гадоў назад, з Рутай яна і вернецца. Не, яна не пакіне Руту бедаваць у Заслаўі. Яны прыйдуць у Полацак... Гэта будзе перамога, сапраўднае шчасце пасля шматгадовага вандравання па пакутах...
Цьмяна калыхаліся перад вачыма Анастассі прывіды нейкіх новых зрубаў, надваротных вежаў, княжацкай палаты, дзе ўвечары будуць засынаць у яе на каленях ўнукі, і новай царквы, дзе поп Сымон будзе чытаць людзям пра свайго бога... І ўбачыўся летні ранак ў Заслаўі, апошні дзень заслаўскага зняволення, цівун Серада бяжыць з добрай весткай: «Княгіня, прыбыў твой сын...» Яна здыме чорную змрочную хустку... яна спяшаецца насустрач... і вось ён, яе Ізяслаў, на тым самым месцы, дзе разлучылі іх
