— Не. Калі я сеў, неба было зусім чыстае і ніякага ветру. Але бура ішла за мной па пятах.
Ён апісаў яе, гэту буру, таму што, сказаў ён, «як-ніяк», усё гэта было даволі дзіўна. «Вяршыня буры гублялася дзесьці высока, сярод снегавых хмар, аснова ж кацілася па даліне, як чорная лава. Яна паглынала горад за горадам. Зроду не бачыў нічога такога…» І Пэльрэн змоўк, запалонены нейкім успамінам.
Рыўер павярнуўся да інспектара.
— Гэта цыклон з Ціхага акіяна: нас папярэдзілі занадта позна Зрэшты, такія цыклоны ніколі не перавальваюць цераз Анды.
Хто мог прадбачыць, што гэты раз цыклон прарвецца на ўсход.
Інспектар, які нічога не кеміў у такіх рэчах, згадзіўся з Рыўерам.
Быццам збіраючыся нешта сказаць, інспектар павярнуўся да Пэльрэна; пад скурай у інспектара захадзіў кадык. Але ён прамаўчаў і, нібы перадумаўшы, зноў з меланхалічнай годнасцю стаў глядзець перад сабой.
Сваю меланхолію інспектар вазіў з сабой, як багаж. Ён прыехаў у Аргенціну напярэдадні, выкліканы Рыўерам для выканання даволі неакрэсленых абавязкаў, і не ведаў, куды падзець свае вялікія рукі і сваю інспектарскую паважнасць. Ён не меў права ні на захапленне, ні на фантазію, ні на дасціпнасць, на яго пасадзе яго павінна было прыводзіць у захапленне толькі адно: пунктуальнасць. Ён не меў права ўзяць чарку ў сяброўскай кампаніі, не меў права звярнуцца на «ты» да саслужыўца ці дазволіць сабе жарт, — хіба што здарыцца немагчымае, і лёс пашле яму ў якім-небудзь аэрапорце сустрэчу з іншым інспектарам.
«Цяжка быць суддзёй», — думаў ён.
Па праўдзе кажучы, суду ён не вяршыў — ён толькі пахітваў галавой. Сутыкнуўшыся з нечым, чаго ён не разумеў (а не разумеў ён анічога), ён павольна пахітваў галавой. Гэта прыводзіла ў замяшанне тых, у каго было нячыстае сумленне, і спрыяла добраму догляду абсталявання. Яго ніхто не любіў: інспектар створаны не для любоўных уцех, а для складання рапартаў. Ён адмовіўся ад думкі прапаноўваць у рапартах нейкія новыя метады ці тэхнічныя ўдасканаленні — адмовіўся з таго часу, як Рыўер напісаў: «Інспектара Рабіно просяць падаваць не паэмы, а рапарты. Задача інспектара Рабіно — выкарыстоўваць свае веды для таго, каб стымуляваць службовую рупнасць персаналу». З таго часу чалавечыя слабасці зрабіліся яго хлебам надзённым. Ён цікаваў за механікам, які любіў выпіць, і за начальнікам аэрадрома, які з'явіўся на работу пасля вясёлай ночы, і за пілотам, які няўмела пасадзіў самалёт.
Рыўер казаў пра яго: «Ён не дужа разумны, таму ад яго шмат карысці». Правілы, устаноўленыя Рыўерам, былі для самога Рыўера вынікам вывучэння людзей; для Рабіно існавала толькі вывучэнне правілаў.
— Рабіно, — сказаў яму неяк Рыўер, — ва ўсіх выпадках, калі самалёт вылятае са спазненнем, вы павінны пазбаўляць віноўных прэміі за дакладнасць.
— Нават тады, калі затрымка ад іх не залежыць? Нават у выпадку туману?
— Нават у выпадку туману.
І Рабіно адчуў своеасаблівую гордасць — мець такога валявога шэфа, які не баіцца быць несправядлівым. У такім разе і на Рабіно таксама падае водбліск велічы гэтай улады, якая не баіцца крыўдзіць людзей.
— Вы далі адпраўленне ў шэсць пятнаццаць, — даводзіў ён потым начальнікам аэрапортаў. — Мы не зможам выплаціць вам прэмію.
— Але, месье Рабіно, у пяць трыццаць і за дзесяць крокаў анічагусенькі нельга было ўбачыць!
— Правілы ёсць правілы.
— Паслухайце, месье Рабіно, не можам жа мы разагнаць туман!
Але Рабіно напускаў на сябе таямнічасць і маўчаў. З усіх гэтых пешак ён адзін разумеў, што, караючы людзей, можна паляпшаць надвор'е.
«Ён увогуле не думае, — казаў пра яго Рыўер, — гэта не дае яму магчымасці думаць памылкова».
Пілот, які нявечыў машыну, пазбаўляўся прэміі за безаварыйныя палёты.
— А калі пілот церпіць аварыю над лесам? — удакладняў Рабіно.
— Не мае значэння, хоць бы і над лесам.
І для Рабіно гэтае ўказанне было законам.
— Я вельмі шкадую, — казаў ён пілотам, упіваючыся ўласнымі словамі, — я нязмерна шкадую, але трэба было пацярпець аварыю ў іншай мясціне.
— Але, месье Рабіно! Гэта ж ад нас не залежыць!
— Правілы ёсць правілы.
«Правілы, — думаў Рыўер, — падобныя да рэлігійных абрадаў: яны здаюцца недарэчнымі, але яны фарміруюць людзей». Рыўеру было ўсё роўна, справядлівы ён у вачах людзей ці несправядлівы. Магчыма, гэтыя словы — «справядлівасць» і «несправядлівасць» — увогуле не мелі для яго ніякага сэнсу. У невялікіх гарадках абывацелі вечарамі таўкуцца на адкрытых танцпляцоўках, і Рыўер думаў: «Што гаварыць пра справядлівасць і несправядлівасць у дачыненні да іх; яны яшчэ не існуюць». Чалавек быў для яго нечапаным воскам, з якога трэба было нешта вылепіць. Трэба было ўдыхнуць душу ў гэтую матэрыю, надзяліць яе воляй. Сваёй суровасцю ён хацеў не парабаціць людзей, а дапамагчы ім пераўзысці саміх сябе. Калі ён караў іх за кожнае спазненне, ён рабіў несправядліва, — але тым самым ён нацэльваў волю людзей, іх думкі на адно: на тое, каб у кожным аэрапорце самалёты выляталі без спазненняў: ён ствараў гэтую волю. Не дазваляючы людзям радавацца слоце як запрашэнню адпачыць, ён прымушаў іх напружана чакаць прасвету ў небе; і кожны — аж да апошняга падсобніка — у душы ўспрымаў гэтае чаканне як нешта прыніжальнае. І яны імкнуліся скарыстаць першую ж шчыліну ў небнай брані: «На поўначы праясняецца! У дарогу!» Дзякуючы Рыўеру на ўсёй лініі ў пятнаццаць тысяч кіламетраў панаваў культ своечасовай дастаўкі пошты.
Рыўер казаў часам:
— Гэтыя людзі шчаслівыя, таму што яны любяць сваю работу, а любяць яны яе таму, што я строгі.
Магчыма, ён і прыносіў ім боль, але ён жа дарыў ім і вялізную радасць. «Трэба прымусіць іх жыць у вечным напружанні, — думаў Рыўер, — жыццём, якое прыносіць і пакуты і радасці; гэта і ёсць сапраўднае жыццё».
Калі машына ўехала на вуліцы горада, Рыўер загадаў падвезці яго ў кантору кампаніі. Застаўшыся сам-насам з Пэльрэнам, Рабіно паглядзеў на лётчыка і загаварыў…
VI
Службоўцы драмалі за сталамі буэнас-айрэскай канторы, калі зайшоў Рыўер. У сваім нязменным паліто, у капелюху, ён, як заўсёды, нагадваў вечнага падарожніка і амаль не прыцягваў да сябе ўвагі — гэтак мала месца ён займаў, невысокі, хударлявы, гэтак пасавалі да любой абстаноўкі яго сівыя валасы, яго безаблічная вопратка. Аднак людзі адчулі раптоўны прыліў шчыравання. Пажвавелі сакратары, загартаў апошнія дакументы загадчык бюро, застукалі пішучыя машынкі.
Тэлефаніст падключыў апарат і пачаў нешта занатоўваць у тоўстую кнігу рэгістрацыі тэлеграм.
Рыўер сеў і пачаў чытаць.
Самалёт, які прыляцеў з Чылі, вытрымаў выпрабаванне: перад Рыўерам праходзілі падзеі ўдалага дня, калі ўсё ладзіцца неяк само сабою, калі данясенні, адно за адным пасыланыя аэрапортамі, пераўтвараюцца ў скупыя зводкі атрыманых перамог. Паштовы з Патагоніі таксама імкліва ішоў наперад; ён нават апярэджваў расклад — вятры гналі з поўдня на поўнач агромністую спадарожную хвалю.
— Дайце метэазводкі.
Кожны аэрапорт хваліўся пагодай, празрыстым небам, пругкім ласкавым ветрыкам. Залацісты вечар ахінуў Амерыку. Рыўер цешыўся гэтаму шчыраванню прыроды. Дзесьці ў нетрах ночы вёў змаганне патагонскі самалёт, але ў яго былі ўсе шанцы на перамогу.
Рыўер адклаў сшытак.
