Але выпараць i адсюль.
- Ды нягож, як прыйдзе час, яны й нас пакiнуць. Я баюся, каб чаго ня ўчынiлi, пакiдаючы. Я баюся таксама за Дуську. Каб не зманiлi i яе. Гэты Шашок. Дзеўка - яна дура. Стукне ў голаў i прапала. Можа-б i ты ёй што сказаў? Нешта яна сабе ў галаву забрала.
- Гавары ты ўжо цяпер з ёй.
- Табе ня шкода свайго роднага дзiцяцi?
Надвечар прывезьлi з акопаў жанчын. Дуся, угледзеўшы ў сенцах на ложку скатку Шашка, увайшла ў хату засмучаная. Мацi адразу заўважыла гэта:
- Скажы, мо' што здарылася?
- Ды нiчога, мама.
- Хадзi на двор. Хачу ў цябе нешта запытацца. Каб бацька ня чуў.
- Мама, ну што такое? Гавары тут!
- Ды выйдзем на хвiлiнку.
Яны выйшлi.
- Скажы, дзiцятка... Пара ўжо, а ў цябе няма. Мыла бялiзну - тваё ўсё чыстае...
- Мамачка, будзе яшчэ. Не квялi мяне!
Дуся, угневаная, не пайшла ў хату, а на вулiцу. Мацi падумала: вiдаць, да якоесьцi свае сяброўкi.
Дусi доўга ня было. Ужо й сьцямнела, а яе ня было. Прыйшла, калi было ўжо досыць позна. Мацi паставiла ёй на стол вячэру.
- Зьеж хоць цяпер. Цэлы-ж дзень галодная была. На акопы з сабой нiчога ня брала... Мо што чуваць у цябе новае? Ты-ж увесь час сярод людзей.
- Ды нiчога, мама. Агапка, ты-ж ведаеш, прыйшла з Менску. Я з ёй гаварыла. Яна шмат чаго расказала мне. Пра ўсё чыста. Пра ўсё чыста. Сказала таксама...
На парозе зьявiўся Шашок. Дуся палажыла ложку на стол. Як-бы спужалася.
- Мамаша, благодарю за всё. Я ўхожу... Надо.
Падаў Хiме, потым Пiлiпу руку.
- А с барышней я уже простился.
Глянуў на Дусю.
- До свидания. Всего хорошего.
Выйшаў.
Дуся толькi чула ягоныя крокi за хатай.
Ранiцою, калi вёска яшчэ спала, Пiлiп, выйшаўшы з хаты, заўважыў пакiнутыя адчыненымi дзьверы ў сельсавет. Гэта выдалася яму падазроным. Праём у дзьвярох чарнеўся глыбокай пасьцяй. Пiлiп напачатку не адважваўся падысьцi блiжэй i паглядзець, у чым справа. Аднак цiкаўнасьць перамагла i Пiлiп узыйшоў на ганак сельсавету, з якога яшчэ нядаўна прамаўляла Касьцюковiцкае начальства. З асьцярогай пераступiў парог i ягоным вачам паказалася несамавiтая карцiна: параськiданыя ўсюды на падлозе розныя рэчы, адчыненыя ў сталох шуфляды, перад дзьверцамi ў грубцы i ў самой грубцы - ворах спаленай, абвуглелай паперы, голыя, бяз фiранак вокны, залiтыя атрамантам сталы - выгляд поўнай пустэльнi. 'Зьехалi. Няма. Як карова языком зьлiзала. Была ўласьць i няма ўласьцi. Вось яно як', - падумаў Пiлiп i хутка выйшаў з канцылярыi, каб крый ты Божа, не падумаў хто, што i ён тут як-небудзь замешаны. Вярнуўся дахаты. Сказаў Хiме, што ўжо ўласьць зьбегла. I сьлед прастыў.
- К таму яно йшло. Я-ткi чула ўначы - машыны гулi. Думала, што-б гэта такое? Хацела ўжо цябе разбудзiць, ды хутка ўсё сьцiхла. Значыць, далi ходу. Ну але Бог з iмi. Я рада, што Дусi дур ня ўлез ў галаву - не зманiлi i яе. Але трэба яшчэ паглядзець, цi яна ў клецi. Ды што гэта я? Грэх так аб дзiцяцi падумаць. Яна-ж у нас не такая.
- Такая цi не такая, а радавацца няма чаго.
- Пра што ты гаворыш?
- Ды нi пра што. Сама ведаеш...
Чутка, што 'ўласьцi' ўжо няма, не замарудзiла даляцець да слыху жыхароў Мокрага Першага i Мокрага Другога. Адкуль нi вазьмiся - набеглi ў сельсавет, найперш хлапчукi, перакулiлi ўсё дагары нагамi ў пошуках нечага патрэбнага iм. А пазьней, як ужо добра ўднелася, пачалi зьяўляцца i дарослыя, пераважна 'цяплюхi', старыя i нямоглыя мужчыны-абборкi. Гэтыя апошнiя заглянулi i ў Сельпо. Дзьверы былi на замку, ды iх узламалi - Сельпо аказалася такiм-жа пустым, як i канцылярыя сельсавету: што было, усё сплыло. Ды нягледзячы на гэта розгалас пайшоў, што 'добрыя людзечкi цягнуць з капiрацiву дабро, а мы сядзiмо тут, склаўшы рукi'. Гэтага было дастаткова, каб пачацца цэламу штурму на Сельпо: рынулiся ўсе туды ў надзеi ўварваць што-небудзь i сабе. Але апрача прапаганднай лiтаратуры, якая iшла ў якасьцi абавязкавай 'нагрузкi' да больш каштоўных рэчаў, у Сельпо ўжо нiчога вартаснага ня было. Зрэшты, у iм нiколi ня было поўна: гарэлка, хлеб, соль, запалкi, iншыя дробныя рэчы i ўсё. Калi-ж у Сельпо i прывозiлася нешта вартаснае, 'дэфiцытнае', яно адразу-ж трапляла ў рукi памазаньнiкаў Божых. Звычайнаму чалавеку i ў вочы яго не паказвалi.
Пiлiп глядзеў у вакно, як людзi тоўпiлiся каля Сельпо - уваходзiлi i выходзiлi з яго, нешта ўхапiўшы там, цi так, з пустымi рукамi. Глядзеў, але сам ня меў намеру пайсьцi ў тое Сельпо: а што як уласьцi вернуцца? Тады што? Знойдуць усiх, хто рабаваў, крэмсаў, ламаў. Мо нават i ў гэтую хвiлiну ўласьць тая выглядае з кустоў, назiрае, хто чаго варты. Далёка-ж яна яшчэ не ад'ехалася.
Асаблiва валам валiлi жанчыны, пачуўшы, што ў 'каперацiве' ёсьць соль. Але яе ўжо расхапалi тыя, хто ўварваўся ў той 'каперацiў' першым, i жанкi, рашчараваныя, выходзiлi з Сельпо з нiчым. Яны наракалi на свой жаночы лёс: 'хто сьмялейшы, той i мае, хто вёў рэй з начальствам, той усё й захапiў, а беднай салдатцы - кукiш. Пра ейных малых дзетак нiхто не спагадае, ня ўгледзiць, што яны-ж засталiся бяз бацькi. Як на вайну - дык нашых першых. Iншыя-ж вон у бронь улезьлi i пэўна-ж сядзяць у кустох'.
Не ўцалела ад хцiвага вока i школа - што можна было пацягнуць - пацягнулi. Асаблiва пацярпелi фiз- i хiмкабiнэты - да найменшай бляшачкi падчысьцiлi. Шкло з ваконных рамаў, i тое павынiмалi. За адну ноч школа была цалкам разгромленая. Хто i што - не вядома. Шыта-крыта. Вось табе й пабралi мужчынаў! Гэта-ж мужчынская работа! Ня бабская.
Вяскоўцаў зьдзiўляла тое, што начальства пакiнула iх гэтак патаемна i падспудна. Угаворвала не паддавацца панiцы, заставацца кожнаму на сваiх мясцох, рабiць, як i рабiлi дасюль, не парушаць дысцыплiны i вось табе змылася першым, няўгледна ад людскога вока. Дзе падзеўся той штаб i тая бронь? Рыхтавалiся-ж яны, думалi-ж яны, як гэта iм лацьвей зьнiкнуць! От i зьнiклi. Пачуў кот смаленае.
Але ў вяскоўцаў было адчуваньне нечага новага, хоць i няяснага. Упяршыню яны засталiся бяз улады. Упяршыню адчулi сябе свабоднымi, хоць гэтая свабода i пужала iх: як гэта быць iм самiм? Была нават радасьць, што ўлада адступiла, скончылася, пакiнула iх. Яны яе не шкадуюць, па ёй ня плачуць - дадзела яна iм. Хопiць! Але што наступiць пасьля яе, якая ўлада прыйдзе на зьмену старой? Якi будзе парадак? Пэўна-ж парадак трэба зьмянiць, але хто яго зьменiць i як? Нашы-ж людзi пайшлi. Пайшлi на вайну. Але за каго яны ваююць? Вярнулiся-б хутчэй дахаты жывымi i ўстанаўлялi-б нейкi свой парадак. Бо калi пачне ўстанаўляць парадак чужынец, дык цi добры будзе той парадак для нас? Прыйдзе немец - напэўна-ж прыйдзе, чаго-б уцякалi нашыя? - дык як ён будзе абыходзiцца з намi? Боязна. Наша ўся сiла пайшла нямаведама чаго i куды, а прыйдзе чужая. Што яна будзе рабiць з намi, пакiнутымi i безабароннымi?
Як-бы назнарок, сярод белага дня, нiчога не баючыся, павольным крокам, упэўнена iдзе па вулiцы - з канца ў канец - старшыня сельсавету з вiнтоўкай за плячыма. Iдзе гэтак, каб яго бачылi ўсе, каб ведалi, што савецкая ўлада не адступiла, што - бачаце - яна ступае ў яго асобе цьвёрда i непахiсна, хай нехта паспрабуе нават падумаць, што яе няма. Не, яна, улада, тут, яна ня зьнiкла, яна непераможная i непрамiнальная. Старшыня сельсавету iшоў вулiцай, не пазiраючы на вокны хатаў, якiя ён мiнаў, але ягоныя вочы, здаецца, бачылi ўсё i ўсiх, хто i як сябе паводзiў у час ягонай кароткай адсутнасьцi. I людзi, гледзячы ў вакно, баялiся яго, ягонай хады. Iм здавалася, што ён ведае iхныя думы, iх настрой, ведае, хто ўжо здрадзiў яму, палiчыў, што ўжо яго няма, што ён болей ня вернецца. А ён, глядзi, тут. Хай дрыжыць той, хто ўжо сьпiсаў яго i ўсклаў надзею на некага iншага. Не, ня будзе iншага.
Уначы да Дусi ў клець прыйшоў Мiкола Бугроў. Дуся ўпусьцiла яго, пасьля таго, як ён сказаў, што хоча толькi пагаварыць з ёй. Але перад тым, як адчынiць яму, Дуся надзелася, ведаючы нораў Мiколы Бугрова. Бугроў, увайшоўшы, папрасiў:
- Давай сядзем. Дзе твой ложак - ня бачу.
Намацаў у цемры ложак. Сеў.
- Хадзi й ты сядай, кажу. Ня бойся. Чапаць ня буду.
