навiны:
- Мая пакаёўка казала, што бачыла ўчора ў мясной лаўцы малую Ансiому, дачку аднаго рабочага вашага мужа. Памятаеце, мы яшчэ ёй дапамагалi, калi ў яе памерла мацi. Цяпер яна пабралася з наладчыкам Баперцюi. Дык вось, уяўляеце, яна брала курыцу за дваццаць франкаў! I якiм тонам! Iм усяго ўжо мала, яны хочуць, каб у iх было ўсё, як у нас.
Цяпер, калi Люсьен хадзiў з бацькам на шпацыр, рабочыя, заўважыўшы iх, толькi ледзь дакраналiся да картузаў, а некаторыя, каб не вiтацца, наогул пераходзiлi вулiцу. Аднойчы Люсьен сустрэў сына Булiго, Жуля, але той нават выгляду не падаў, што яго пазнае. Люсьен быў трошкi абражаны. Гэта быў добры выпадак, каб даказаць, што ты - начальнiк. Ён уперыўся ў Жуля арлiным позiркам i рушыў на яго, заклаўшы рукi за спiну. Але Булiго гэта зусiм не збянтэжыла: ён зiрнуў на Люсьена пустымi вачыма i, свiшчучы, прайшоў мiма. 'Ён мяне не пазнаў', - вырашыў Люсьен. Але гэта яго вельмi расчаравала, i наступнымi днямi ён яшчэ больш, чым раней, думаў, што свет не iснуе.
Маленькi рэвальвер панi Флёр'е ляжаў у левай шуфлядзе камода. Ёй падарыў яго муж у кастрычнiку 1914-га перад тым, як пайсцi на фронт. Люсьен узяў яго i доўга круцiў у руках: ён быў падобны да цацкi - залачоная руля, дзяржанне з мацiцовымi бляшкамi. Каб пераканаць людзей, што яны не iснуюць, разлiчваць на фiласофскi трактат немагчыма. Тут патрэбен учынак, i ўчынак сапраўды адчайны, якi мог бы развеяць усякую двухсэнсоўнасць i паказаць у яркiм святле рэальны нябыт гэтага свету. Гучны выбух, на дыване - маладое цела ў крывi, некалькi словаў, накрэмзаных на лiсточку паперы: 'Я забiваю сябе, таму што не iсную. I вы, браты мае, вы таксама - нiшто!' Людзi прачытаюць у ранiшнiх газетах - i ўбачаць: 'Падлетак адважыўся!' Усе будуць страшэнна збянтэжаныя, i кожны спытае ў сябе: 'А я? Цi я iсную?' У гiсторыi ўжо вядомы - напрыклад, пасля публiкацыi 'Вертэра' - падобныя эпiдэмii самазабойстваў: Люсьен падумаў, што французскае слова 'martyr'* па-грэчаску азначае 'сведка'.
* Маrtyr (франц.) - пакутнiк.
Няхай ён быў занадта чуллiвы, каб зрабiцца начальнiкам, але не настолькi, каб з яго не выйшаў пакутнiк. Цяпер ён часта заходзiў у будуар сваёй мацi i разглядаў рэвальвер, нiбыта ўпадаючы ў агонiю. Часам ён нават закусваў залачоную рулю i моцна сцiскаў у пальцах дзяржанне. Але ўвогуле ён быў даволi вясёлы i думаў, што ўсе сапраўдныя начальнiкi адчувалi спакусу самазабойства. Напрыклад, Напалеон. Люсьен не хаваў ад сябе, што дайшоў да астатняй ступенi роспачы, але спадзяваўся, што выйдзе з гэтага крызiсу з загартаванай душой, i з цiкаўнасцю прачытаў 'Мемарандум св. Елены'. Тым не менш трэба было прыняць рашэнне: апошнi тэрмiн сваiм ваганням Люсьен прызначыў на 30 верасня. Днi, якiя наблiжалi яго да гэтае даты, былi неймаверна цяжкiя; безумоўна, пералом мусiў быць дабратворны, але патрабаваў ад Люсьена такога напружання волi, што часам ён пачынаў баяцца, што аднойчы не вытрывае i зламаецца, як шкляны. Ён ужо не адважваўся дакранацца да рэвальвера; ён толькi выцягваў шуфляду, трошкi падымаў матчыну камбiнацыю i доўга глядзеў на маленькага халоднага i настырнага монстра, што патанаў у ружовым ядвабе. На шчасце, шматлiкiя клопаты, звязаныя з пачаткам навучальнага года, адцягнулi яго ўвагу: бацькi паслалi яго ў лiцэй св. Луi, дзе ён мусiў вучыцца на падрыхтоўчых курсах у Цэнтральную школу. Ён хадзiў у прыгожай пiлотцы з чырвоным шляком i значком i спяваў:
Поршань рухае магутныя машыны,
Поршань рухае вагоны й цягнiкi...
Такое новае 'поршневае' званне напаўняла Люсьена гордасцю; апроч таго, iх клас быў непадобны да iншых: у iм былi свае традыцыi, свой цырыманiял, i гэта была сiла. Напрыклад, быў такi звычай, калi за пятнаццаць хвiлiн да канца заняткаў па французскай мове чый-небудзь голас пытаўся: 'Хто такi сiрар?' I ўсе глуха адказвалi: 'Казёл!' На што той жа голас пытаўся зноў: 'Хто такi агрон?' I ўсе адказвалi крыху гучней: 'Казёл!'*
* Поршань, сiрар, агрон - мянушкi студэнтаў Вышэйшых навучальных устаноў, адпаведна: Цэнтральнай школы (цывiльная iнжынерыя), Школы Сэн-Сiра (вайсковая iнжынерыя) i Вышэйшай сельскагаспадарчай школы.
Тады пан Бэцюн, якi быў амаль сляпы i насiў чорныя акуляры, паварочваўся i стомлена прамаўляў: 'Панове, прашу вас!' Колькi хвiлiн панавала поўная цiшыня, вучнi пераглядвалiся са змоўнiцкiмi ўсмешкамi, i потым хто-небудзь крычаў: 'А хто такi поршань?' - i ўсе хорам гарлалi: 'Гэта файны тып!' У падобныя моманты Люсьен адчуваў сябе як наэлектрызаваны. Кожны вечар ён падрабязна паведамляў бацькам пра падзеi дня, i калi казаў: 'I тады ўвесь клас зарагатаў' цi: 'Увесь клас вырашыў аб'явiць Мейрынезу байкот', - словы апальвалi яму рот, як глыток гарэлкi. Тым не менш першыя месяцы былi цяжкiя: Люсьен правалiўся на кантрольных па фiзiцы i матэматыцы, i прыяцелi ў яго, калi браць у асабiстым плане, былi ўвогуле не надта прыязныя: усе яны жылi на стыпендыю i ў большасцi сваёй былi зубрылы i несумленныя хлусы з благiмi манерамi.
- Сярод iх няма нiводнага, з кiм бы мне хацелася сябраваць, - прызнаўся Люсьен бацькам.
- Тыя, хто вучыцца на стыпендыю, - задуменна адказаў пан Флёр'е, складаюць пасля iнтэлектуальную элiту, але начальнiкi з iх выходзяць кепскiя, бо яны прапускаюць адзiн важны этап.
Пачуўшы пра 'кепскiх начальнiкаў', Люсьен раптам адчуў, як яму непрыемна кальнула ў сэрцы, i наступнымi днямi ён зноў пачаў думаць пра самазабойства. Але запалу цяпер у яго было менш, чым на канiкулах.
У студзенi клас быў узбударажаны з'яўленнем новага вучня, якога звалi Берлiяк: ён хадзiў у зялёных цi бэзавых пiнжаках з закругленымi па апошняй модзе плячыма, у кашулях з кругленькiмi каўнерыкамi i штанах, якiя можна было пабачыць толькi на кравецкiх малюнках, - такiх вузкiх, што было незразумела, як ён iх надзяе. З самага пачатку ён вызначыўся як найгоршы па матэматыцы.
- А мне напляваць, - заявiў ён, - я лiтаратар i матэматыкай займаюся дзеля самазмярцвення.
Праз месяц ён пакарыў усiх: ён раздаваў кантрабандныя цыгарэты, паведамiў, што мае жанчын, i паказваў лiсты, якiя яны яму прысылалi. Увесь клас вырашыў, што гэта шыкоўны тып i што з яго не трэба смяяцца. Люсьена захаплялi Берлiякавы манеры i элегантнасць, але той ставiўся да Люсьена з пагардай i называў 'багацейскiм сынком'.
- Урэшце, - сказаў аднойчы Люсьен, - гэта лепш, чым каб я быў сынок бядняцкi.
- А ты, хлопча, i цынiк, - адказаў Берлiяк i назаўтра прынёс яму пачытаць адну сваю паэму:
'Штовечар Каруза лавiў сваiм ротам сырыя салёныя вочы, у астатнiм жа ён быў сцiплы, нiбыта вярблюд. А нейкая дама, зрабiўшы букет з вачэй сваiх крэўных, закiнула вочы на сцэну. Усе прыхiляюцца перад гэтым узорным учынкам. Але не забудзьце, што час яе славы прадоўжыўся трыццаць сем хвiлiн: ад першага 'брава' i якраз да iмгнення, калi ў Оперы згасла вялiкая люстра (а потым ёй давялося на павадку весцi свайго аслеплага мужа, лаўрэата шматлiкiх турнiраў, i той замянiў баявымi крыжамi ружовыя дзiркi арбiт). Запомнiце ж вось што: усе тыя з нас, хто з'есць надта многа чалавечага мяса ў кансервах, - памруць ад цынгi'.
- Выдатна, - разгублена прамовiў Люсьен.
- Я раблю iх па новай тэхнiцы, - абыякавым тонам сказаў Берлiяк, 'аўтаматычнае напiсанне'.
Праз некалькi дзён пасля гэтага ў Люсьена ўзнiкла жгучае жаданне памерцi, i ён вырашыў параiцца з Берлiякам.
- Што мне рабiць, - спытаў ён, выклаўшы ўсе абставiны.
Берлiяк слухаў вельмi ўважлiва; у яго была паскудная звычка абсмоктваць палец i мазаць слiнаю скулле на твары - так, што аблiчча нарэшце пачынала блiшчаць там i сям, як дарога пасля дажджу.
- Рабi як хочаш, - урэшце адказаў ён, - гэта не мае нiякага значэння, потым падумаў яшчэ i дадаў, нацiскаючы на кожнае слова: -Нiчога нiколi не мае нiякага значэння.
Люсьен быў крыху расчараваны, але зразумеў, што Берлiяк глыбока ўзрушаны, бо ў наступны чацвер той запрасiў яго павячэраць да сваёй мацi. Панi Берлiяк была вельмi ласкавая, на левай шчацэ ў яе было колькi бародавак i сiнiх радзiмак.
- Разумееш, - сказаў Берлiяк, - сапраўдныя ахвяры вайны - гэта мы.
Люсьен падзяляў яго думку, i яны пагадзiлiся, што належаць да пакутнiцкага пакалення. Дзень пагасаў, Берлiяк, падаткнуўшы пад голаў скрыжаваныя рукi, ляжаў на канапе. Яны палiлi ангельскiя цыгарэты i круцiлi на грамафоне пласцiнкi. Люсьен пачуў песнi Софi Такер i Ола Джонсана. Iх агарнула мяккая меланхолiя, i Люсьен падумаў, што Берлiяк яго найлепшы сябар. Раптам Берлiяк спытаў, цi ведае ён штось пра псiхааналiз, голас у яго гучаў вельмi сур'ёзна, i ў поглядзе адчувалася важнасць.
- Пакуль мне не споўнiлася пятнаццаць, я жадаў сваю мацi.
Люсьен адчуў сябе нiякавата; ён баяўся пачырванець, i яму чамусьцi прыгадалiся бародаўкi на твары ў панi Берлiяк; ён нiяк не мог зразумець, як можна было яе пажадаць. Але калi яна прынесла iм бутэрброды, Люсьен быў цьмяна ўсхваляваны i паспрабаваў уявiць пад жоўтым швэдарам яе грудзi. Калi яна выйшла,
