- Хапiла яму й Сымонавага кажушка.
- Ха-ха-ха! - зарагаталi дружна два Спарышовы сябры.
- Ты, мусiць, не ведаеш, Сянькевiч, пра Сымонаў кажушок. Трэба будзе табе пры нагодзе расказаць, - прыабяцаў Дзежка, а Вiктар Сянькевiч слухаў зь ветлiвай загадкавай усьмешкай.
Кельнар паставiў перад хлопцамi чатыры порцыi шкоцкага вiскi.
- Ну то, хлопцы...
- За што-ж вып'ем?
- Ты, Дзежка, прапануй.
- Сябры, як паперакульваем чаркi, то вобземлю iх, бо будзем пiць тост за нашу галоўную мэту! - прыўстаў Дзежка, а за iм i сябры.
- Добра. Дык аб гэтай мэце давай.
- Сябры! Прапаную выпiць за хуткае вызваленьне нашае Бацькаўшчыны! I давайце будзем старацца ўсiмi сiламi, каб тое вызваленьне прысьпешыць!
- За вызваленьне!
У адзiн мiг апусьцелi чаркi й адна за другой пырснулi кавалкамi дробнага шкла на падлозе ў кутку.
- Брава, хлопцы! - захапiўся Дзежка й зрокам нявiннага сустрэў устрывожаны погляд кельнара. Падхмеленая публiка прыцiхла, зацiкавiўшыся водгаласам шкла.
- А ты чаго, брат, так перапалохаўся? - гаварыў Дзежка кельнару. - За чаркi зараз плачу. Мы пiлi за вызваленьне! Разумееш? Адкуль ты можаш разумець. Ты думаеш, братка, што Гiтлер быў найгоршы, але пачакай. Ты ня ведаеш маскалёў!
V
Назаўтра вялiкая заля ў будынку на Лiндэн Гардэнс была перапоўненая жаўнерскай масай. Пазьяжджалiся з розных адзьдзелаў чужое армii, з усiх закуткаў Вялiкае Брытанii. Сабралася звыш паўтары сотнi сяброў i дэлегатаў. Было-б, пэўна, больш, калi-б не перашкоды шматлiкiх афiцэраў, якiя адмаўлялiся выдаваць пропускi на гэты, паводле iх, некарысны для польскiх iнтарэсаў зьезд. Але лёд быў праламаны. Першы зьезд Згуртаваньня Беларусаў Вялiкае Брытанii меў быць асноўнай вехай на шляху да самавыяўленьня й згуртаваньня беларусаў з польскае армii, а пасьля й iншых беларускiх эмiгрантаў у Ангельшчыне.
I гэтыя сябры й дэлегаты арганiзацыi, першыя жаўранкi першага ў гiсторыi беларускага зьезду-зьлёту ў Ангельшчыне, адчувалi ўрачыста-сьвяточны настрой дня. Як-нiяк гэта яны, сыны працоўнага беларускага народу, сяньня яшчэ жаўнеры-выгнаньнiкi, мелi палажыць трывалкiя падвалiны пад першую беларускую нацыянальна-грамадзкую арганiзацыю на гэтым iмглiстым абтоку. Вонкавай адзнакаю сьвяточнасьцi i ўрачыстасьцi была вялiкая 'Пагоня' на сьцяне й засланы нацыянальным бел-чырвона-белым сьцягам стол прэзыдыюму.
Тыя, што гадамi ня бачылiся, доўга й сардэчна сьцiскалi рукi, знаходзiлi згубленых, здабывалi новых сяброў, сьмялелi й нанава ажывалi духам у вялiкай роднай грамадзе. Былi мiж iх тыя, што належалi да сваiх арганiзацый дома, былi й такiя, якiм нiколi не давялося быць сябрамi беларускiх гурткоў. I вось першы раз на вольнай, хоць i чужой зямлi зьехалiся яны, як вольныя людзi, каб абгаварыць i наладзiць справы, якiя ўсiм роўным цяжарам ляжаць на сэрцах. I самi радзiць, пастанаўляць будуць, супольныя раны гаiць i моцы ў далейшым змаганьнi за вызваленьне Бацькаўшчыны набiраць.
Старшыня Часовае Ўправы ЗБВБ прафэсар Гук адкрыў зьезд i цёплымi словамi вiтаў сяброў i дэлегатаў. Гаварыў з узрушэньнем, але выразна й паволi, быццам стараючыся нацешыцца сьведамасьцю гiстарычнага моманту.
- Сабралiся мы тут сягоньня, - гаварыў ветэран беларускага незалежнiцкага руху, - каб палажыць цьвёрдыя асновы пад нашу першую незалежнiцкую грамадзкую арганiзацыю ў Вялiкай Брытанii. Дзеля развагi дзьвюх асноўных праблемаў зьявiлiся мы ўсе ў Лёндан; першая зь iх - гэта праблема нас самiх, значыцца, нашага перадусiм арганiзацыйнага, а ў ня меншай меры й прыватнага, iндывiдуальнага жыцьця на чужыне, а другая - гэта праблема нашай паняволенай Бацькаўшчыны.
Мы ўсе сяньня стаiм на парозе новага й няведамага. Войска канчаецца. Мусiм iсьцi ў цывiльнае жыцьцё, выбiраць сабе месца жыхарства да часу, як мы надзеемся, ня так далёкага павароту на вольную Бацькаўшчыну. У сувязi з гэтым перад кожным з нас паўстае шмат праблемаў. Шматлiкiя зь iх кожны з нас вырашыць самастойна, але будуць i такiя, якiя лепш i з большым посьпехам вырашым супольна. Гэтае вырашэньне й дапаможа мiжсобку й будзе адной з асноўных мэтаў нашай новапаўсталай арганiзацыi.
Бацькаўшчына наша знаходзiцца сяньня ў маскоўска-бальшавiцкай няволi. Народ беларускi стогне ў непасiльным ярме маскоўскай калгаснай паншчыны, чужынцы паступова й мэтадычна эксплуатуюць ягоныя матэрыяльныя багацьцi й людзкiя рэзэрвы. Народ ня мае нiякага голасу ў справах свайго жыцьця й будучынi. За яго й ад iмя яго гавораць тыя, што яго прыгнятаюць. Бальшыня нас тут прысутных шмат цярпела пад цiскам нялюдзкай маскоўска-бальшавiцкай бязбожнай сыстэмы й дасканала ведае, цi можа ўяўляць сабе тое жахлiвае палажэньне, у якiм апынулiся нашы суродзiчы на Бацькаўшчыне.
Дзякуючы незалежным ад нас абставiнам, знаходзiмся мы на гасьцiннай ангельскай зямлi й хоць будзёншчына наша - цяжкая, будучыня - цёмная, а сэрцы нашы стала тужаць за Бацькаўшчынай, мы - вольныя людзi. Мы маем адно незаменнае й для жыцьця неабходнае, чаго ня мае паняволены народ наш: вольнасьць слова, рэлiгii, згуртаваньня, прапаганды, прыватнай собскасьцi й шмат iншых вольнасьцяў.
Такiм чынам, само палажэньне наша накладае на нас вялiкiя абавязкi. Перш за ўсё, безумоўна, як я ўжо раней успомнiў, будзем тут на зьезьдзе радзiць i абмяркоўваць, як дапамагчы самiм сабе. Грамадою гэта зробiм лягчэй i хутчэй. Але не забываймася аб нашым асноўным абавязку, гэта аб тым, што мы, як згуртаваная ўжо й сiльная адзiнка, мусiм расказаць сьвету аб здзеках над нашым народам, аб ягоным змаганьнi за вольнасьць i незалежнасьць, аб тым, што народ не жадае ўлады Масквы, што хоча сам гаспадарыць бяз прымусу крамлёўскiх чыноўнiкаў i iхных падхалiмаў. Вольны сьвет пра наш народ i ягонае вызвольнае змаганьне ведае мала або й зусiм ня чуў. Тут i ёсьць наша асноўнае заданьне: праз нашу грамадзкую й палiтычную працу, як тут, у Вялiкай Брытанii, так i ў iншых краiнах пасяленьня беларускае эмiграцыi, расказаць вольнаму дэмакратычнаму сьвету праўду аб беларускiм народзе, ягоным змаганьнi, правах дый мабiлiзаваць яму дапамогу...
Прафэсар Гук гаварыў даволi доўга. I расла, слухаючы яго, першая згуртаваная беларуская грамада ў Вялiкай Брытанii. Расла ўлiванымi ў сэрца надзеямi, сьведамасьцю сiлы ў супольнасьцi i ў рэалiзацыi агульных заданьняў i абавязкаў. Расла, будуючы першы, мо й часовы, дом на чужыне, каб спрычынiцца пазьней да пабудовы вольнага агульнанароднага. I рыхтавалася iсьцi штурмаваць недаступныя да гэтага часу чужыя ўрады, амбасады, арганiзацыi, прэсу, каб несьцi праўду пра Беларусь, каб знаёмiць чужых i прыхiльных зь лёзунгам вызваленьня, каб мабiлiзаваць паняволеным дома дапамогу. Ставiла першыя вехi на шляху сваiм, каб у будучынi не паўтарылася тое, што было ў мiнулым, i каб беларускi народ, калi прыйдзе наважальны дзень, меў за межамi вушы, што прыслухоўвалiся-б, сэрцы, што спачувалi-б, галасы, што закiнулi-б слова, i рукi, што дапамаглi-б.
Таронта, 1959-1960
Уладзiмiр Арлоў
Змагарныя шляхi Кастуся Акулы
(Уступ да Менскага перавыданьня 1994 году)
У кастрычнiку 1967 году эмiгранцкая газэта 'Новое Русское Слово' паведамiла пра iнцыдэнт, што адбыўся ў дзень Савецкага Саюзу на сусьветнай выставе ЭКСПО-67 у Манрэалi: 'Тысячы людзей сачылi за першым намесьнiкам Касыгiна - Палянскiм, якi рабiў агляд ганаровай варты, калi з боку секцыi прэсы пачуўся моцны голас, што разлёгся далёка над натоўпам: 'Няхай жыве незалежная Беларусь!'... Адначасова адтуль паляцелi ўгору сотнi брашураў. Палiцэйскiя схапiлi чалавека, якi крычаў, i зацiснулi яму рот. Гэта быў беларускi пiсьменьнiк Кастусь Акула. Яго пратрымалi ў манрэальскай вязьнiцы пяць гадзiн, а ўвечары, заплацiўшы 25 даляраў штрафу 'за парушэньне грамадзкага парадку', ён вярнуўся ў гатэль. I палiцыя, i судзьдзя паставiлiся да яго вельмi карэктна й зь няпрытоенаю павагай. Пра арышт Кастуся Акулы двойчы iнфармавала мясцовая й трансканадыйская тэлевiзiйная сеткi, у шмат якiх газэтах зьявiлiся разам з ягоным партрэтам паведамленьнi пра зьмест беларускай брашуры'. Аўтарам працытаванай публiкацыi быў вядомы пiсьменьнiк нашага замежжа Юрка Вiцьбiч, якi не хаваў свайго захапленьня хай экстравагантным, але адначасова й мужным учынкам калегi, дзякуючы якому тысячы канадыйцаў даведалiся пра антынацыянальную палiтыку маскоўскага кiраўнiцтва, а шмат хто наагул упершыню ў жыцьцi пачуў, што ёсьць на сьвеце такая краiна - Беларусь.
Карэспандэнцыю Вiцьбiча я прачытаў недзе ў сярэдзiне 80-х, яшчэ да 'перабудовы', у адной менскай кватэры, гаспадар якой, уладкаваўшы мяне нанач, трохi павагаўшыся, выцягнуў зь нетраў кнiжнае шафы колькi эмiгранцкiх выданьняў - пагартаць на сон. Дзякуючы гэткаму падарунку заснуў я толькi пад ранiцу.
