лiтаратурнай постацi гiстарычную вагу. Раман 'Золата' (на жаль, не гэта золата шукалi сквапнiкi ў падмурку) пiсьменнiк не паспеў закончыць, але i тое, што дайшло да нас, яскрава гаворыць пра талент аўтара.
Многабаковасць i сiла яго таленту такiя, што калi б адкласцi ўбок усе яго празаiчныя i паэтычныя здабыткi, а пакiнуць толькi публiцыстычныя нататкi знакамiтыя 'Лiсты з дарогi', гэтага хапiла б, каб узнесцi iмя Ядвiгiна Ш. да вышынь лепшых твораў беларускай лiтаратуры. Трапнасць назiранняў у 'Лiстах з дарогi', сакавiтасць i вобразнасць мовы пераносяць нас у той час, робяць сведкамi падзей далёкай даўнiны.
Не меншую лiтаратурную каштоўнасць маюць i яго кароткiя навелы. Праз гэтыя глыбока псiхалагiчныя, з тонкiм гумарам i лёгкай сатырай творы Ядвiгiна Ш. можна ставiць побач з А. П. Чэхавым.
Параўноўваць-то можна, але такое параўнанне выклiкае i сум, бо iмя Чэхава высока ўзнесена ягонымi суайчыннiкамi, а iмя Ядвiгiна Ш. для большасцi беларусаў дагэтуль незнаёмае. Упэўнены, што гэтая ж несвядомая большасць, прачытаўшы творы Ядвiгiна Ш. i азнаёмiўшыся з яго складаным i трагiчным лёсам, усклiкне: 'Мой Ядвiгiн Ш.!'
Але, пералiчваючы лiтаратурныя вартасцi Ядвiгiна Ш., я наўрад цi скажу штосьцi новае, хаця кожны па- свойму ўспрымае i асобны твор, i кожную творчую асобу.
Лепей вярнуся да таго, з чаго пачынаў, - да зямлi, беражлiва песцiўшай талент Ядвiгiна Ш., - да Карпiлаўкi.
Вiдаць, угодна было Богу зрабiць так, каб я нарадзiўся ў Карпiлаўцы i адчуў сэрцам тое, што адчуваў Ядвiгiн Ш. I няма нiякай маёй заслугi ў тым, што ўсё сваё жыццё 'карыстаюся' сцежкамi Антона Iванавiча, прагульваюся па прыгожай лiпавай алеi, пасаджанай знакамiтым аднавяскоўцам, п'ю смачную вадзiцу з той крынiцы, якая наталяла i Ядвiгiна Ш., з тужлiвай удзячнасцю зрываю здзiчэлы яблык з яблынькi-калекi славутага колiсь саду Лявiцкага...
Можаце верыць, можаце не, але я заўсёды адчуваю сябе тут напружана - усё здаецца, што вось-вось выйдзе насустрач Антон Iванавiч. Хвалююся, быццам сапраўды адбудзецца такая сустрэча. Напэўна, душа Ядвiгiна Ш. так i не пакiнула родных мясцiнаў...
Адчуваю вострую вiну за многае... За тое, што знакамiты дуб-дзядуля, якому б яшчэ жыць ды жыць, хутка перастане зелянець сваёй неабсяжнай кронай, бо нядобрыя людзi, у маю адсутнасць, выпалiлi яго, скалечылi. I каб не маё штогадовае i шматразовае яго ратаванне, даўно б ён ужо падпiраў неба мёртвымi галiнамi...
Балюча i ад таго, што не ўдалося мне ўскалыхнуць лагойскiя ўлады i разам стаць на абарону сядзiбы, якая ператварылася ў звалку дачнiцкага смецця i бруду, дзе раскапалi кар'ер, дзе размясiлi трактарамi глыбокiя каляiны.
Крыўдна i адтаго, што не ўдаецца мне ажыццявiць галоўную мэту свайго свядомага жыцця - пабудаваць i стварыць хоць невялiчкi музей Ядвiгiна Ш. Ёсць i экспанаты, i шмат цiкавых дакументаў, але няма разумення тых, ад каго залежыць пабудова такога музея.
Адзiн высокапастаўлены чыноўнiк з урада спытаўся ў мяне, калi я прывёз яго на сядзiбу пiсьменнiка:
- Ядвiгiн Ш.? Хто такi? Дакажы, што ён знакамiтасць!..
Паўтаруся: пра Ядвiгiна Ш. i проста, i складана распавядаць. Вось чаму балюча i складана распавядаць пра яго - iмя гэта доўгiя гады замоўчвалася афiцыйнымi коламi, не падабалася яго беларускасць, яго адданасць сваёй зямлi, iдэi адраджэння Беларусi.
А што сёння? I сёння Ядвiгiна Ш. ведаюць у Беларусi нямногiя.
Хацелася б сказаць колькi слоў i пра тую, якая дзялiла з Антонам Iванавiчам усе складанасцi жыцця, - пра яго жонку, Луцыю Гнатоўскую.
Ядвiгiн Ш. у час першай сусветнай вайны зрабiў высакародны ўчынак - прывёз у свой карпiлаўскi дом пяцьдзесят дзяцей сiротаў.
Дом быў звычайны, драўляны i не надта ўжо вялiкi, але ўсiм хапiла месца.
Менавiта Луцыя як гаспадыня атулiла дзяцей цеплынёй i пяшчотай, менавiта яна гатавала iм есцi, укладвала спаць, бо прыслугi ў доме не было. А ў Лявiцкiх - i сваiх чацвёра дзетак!
Сучасным 'панам' такое высакародства i не снiлася...
А як свяцiлiся цеплынёй мамiны вочы, калi яна расказвала пра 'панi Лявiцкую'!
- Што была за душа! Якая дабрыня! Папросiць, бывала, карпiлаўскiх жанчын памагчы зжаць сярпамi жыта, а сама вакол нас збiваецца з ног - i памагае, i нясе з дому розныя вясковыя прысмакi, i частуе нас i кожную жанчыну называе душачкай...
Кажучы 'мой Ядвiгiн Ш.', я, у першую чаргу, як яго аднавясковец, бяру большую частку нашай агульнай вiны за недастатковае ўшанаванне памяцi знакамiтага пiсьменнiка.
Толькi патрыёт сваёй зямлi, чалавек з высокiм грамадзянскiм пачуццём мог сказаць: 'Мова - гэта кроў народа...'
Ад сябе магу дадаць, што належнасць да нацыi, да сваёй зямлi, да гiсторыi сваёй Радзiмы немагчыма, калi ў сэрцы перастала гучаць родная мова.
Духоўная абяскроўленасць, абыякавасць да мiнулага i будучынi - вось дыягназ нашага сучаснага захворвання.
Лёгка пачысцiць крынiчку Ядвiгiна Ш. - цяжэй нашу застойлiвую несвядомасць i непавагу да сябе.
ДВА БАКI МЕДАЛЯ
Перакруцiўся мой лёс настолькi, што я, вясковец да апошняй крывiнкi, зрабiўся гарадскiм жыхаром. I, як па той прымаўцы - гадка есцi, ды не кiнеш, мушу жыць сярод чужога сэрцу, непатрэбнага душы асяроддзя.
З узростам гарадское жыццё робiцца невыносным, даядае i апошняiя нервы, i астатняе здароўе.
Што б я рабiў, каб мяне не чакаў i не сустракаў карпiлаўскi старэнькi дамок? Як толькi выпадае магчымасць, я iмчу туды напiцца вачыма родных мясцiн, наталiць сэрца водарам шчымлiвых успамiнаў i галасамi мiнулага.
З маладосцi прылятаю сюды хоць на гадзiну - i ў маразы-завеi, i ў дажджавую макрэчу, i ў спякоту.
Асаблiва люблю прыязджаць у вёску зiмой. Аўтобус давозiць да Жукаўкi, ад якой да Карпiлаўкi ўсяго два кiламетры.
Што гэта за кiламетры! Цуд! Дарога праз лес! У лесе цiха, бялютка, чыста. Сляды вавёрак, зайцоў, лiсаў, ласёў. Кожнае дрэва знаёмае - джгаеш бадзёра i ўсхвалявана. Сустрэча з роднымi мясцiнамi - заўсёды свята!
I вось аднойчы зiмой саджуся я ў аўтобус i еду ў Карпiлаўку. Апрануты па-паходнаму: старэнькая шапка, паношаная куртка, боты. У вёсцы трэба i снег расчысцiць, i дроў прынесцi, i печ распалiць - у чыстай вопратцы рабiць гэта нязручна.
Еду я ў аўтобусе, разглядаю пасажыраў, адшукваю сярод дачнiкаў мясцовых жыхароў, знаёмых. Аўтобус быў паўпусты, знаёмых я не ўбачыў i перавёў погляд на праплываючыя краявiды.
Потым звярнуў увагу на мужчыну майго ўзросту, якi сядзеў перада мной, важна адкiнуўшыся на сядзеннi, ганарлiва задраўшы галаву.
Калi ён павярнуў яе крыху да акна, я пазнаў у iм Толiка з Лекараўкi. Калiсьцi, у маладосцi, я дапiнаў на вечарынкi ў тую Лекараўку, хоць знаходзiцца яна ад Карпiлаўкi няблiзка. Толiк граў на гармонiку, i я нядрэнна заломваў мяхi - мы нават падсяброўвалi.
Увогуле, моладзь адной вёскi тады ведала моладзь з усiх навакольных вёсак.
- Толiк! Здароў! - пляснуў я яму па плячы. - Ледзь пазнаў цябе!.. (А не бачылiся мы гадоў дваццаць.)
На Толiкавай задранай угару галаве была андатравая шапка, на плячах рацiнавае палiто. Нiчога ў гэтым дзiўнага не было, ён ехаў у сваю вёску да бацькоў - не ў ватоўцы ж ехаць.
У адказ на мае словы Толiк, не паварочваючыся, кiнуў нядбайна ўбок:
- Прывiтанне!.. - i яшчэ вышэй 'заламаў' галаву.
Я пачаў распытваць пра жыццё, пра справы, пра лёс. Толiк адказваў, але скупа:
- Жыву, як бачыш, добра... Працую таксiстам... (Тут быў зроблены асаблiва ганарлiвы нацiск.)
Магчыма, таму, што бачыў на мне сцiплую вопратку, ён адказваў на ўсе пытаннi, як кажуць, праз губу. Адказваў на пытаннi - i не больш. Нiякiх сустрэчных пытанняў, нiякай зацiкаўленасцi да мяне.
Бачу, што размова не атрымлiваецца, адварочваюся да акна i працягваю любавацца краявiдамi.
Праз некалькi хвiлiн маўчання ён задаў 'дзяжурнае' пытанне:
- А ты як?
