Polnocny Kaukaz, nast?pnie zas w gl^b Kaganatu Chazarskiego oraz na tereny zamieszkale przez Slowian (doszedl do «rzeki Sakalibow»). Wzi^l on wowczas do niewoli 20 tys. ludzi, ktorych uprowadzil ze sob^. i osiedlil w Kachetii na terenie Polnocnego Kaukazu w s^siedztwie Czeczenii. To za spraw^tych niewolnikow mity o Piorunie mogty przedostac si? do Wajnachow. W konfrontacji z ich mitologii utratily pierwotny walor swi?tosci i zeszly do rangi folkloru. Тут sposobem opowiesci o Piorunie (dotycz^ce polecen nakazuj ^cych kobietom licie wody z beczek, zwi^zkow z chlebem i mlynem, pieczy nad starymi i dziecmi, etc.), ktore spotyka si? w przekazach etnograficznych wschodniej Slowianszczyzny (podania, bajki), okazaly si? niezwykle przydatne dla rekonstrukcji mitow slowianskich. W tym celu konieczna okazala si? analiza zwi^zanych z nim bajek Rosyjskich.
Koncepcja Rybakowa wyklucza mozliwosc zapozyczenia imienia Piorun od Slowian. Jego zdaniem, najwyzszym bogiem Slowian byl Rod, Piorun zas mial byc jedynie bogiem druzyny ksi^z?cej, wprowadzonym przez ksi?cia Wlodzimierza. Temu sprzeczy jednak obecnosc Pioruna u wszystkich ludow slowianskich. Co wi?cej, bog Rod w ogole nie istnial u Slowian—jest to nieprawdziwa konstrukcja dawnych Rosyjskich autorow, spowodowana bl?dnym odczytaniem greckich tekstow chrzescijanskich. Bizantyjczycy zwali horoskopy «genealogiami» (to znaczy doslownie rodoslowiem, nauk^ o rodzie). Thimacze bl?dnie utozsamiali takie rozumienie losu l^czonego z narodzeniem czlowieka z postacil Roda. St^d tez pochodzi jego postulowany zwi^zek z Rozenicami — pannami losu.
Piorun byl nie tylko najwazniejszym bogiem u Slowian Wschodnich, mozliwe jest, ze przez krotki czas byl ich jednym bogiem. Jak zauwazyl Lowmianski, istniejq. dowody na to, ze inne bogowie w panteonie Wlodzimierza sq. tam dodani przez chrzescijanskiego redaktora. Innymi slowy, pierwsza reforma religijna Wlodzimierza miala na celu nadanie poganstwu charakteru religii monoteistycznej. Zabytki archeologiczne, przywolywane na potwierdzenie istnienia szesciu bogow w panteonie Wlodzimierza, nie s^ wiarygodne. Szczegolowa analiza zamieszczona w niniejszej ksi^zce та pokazac, ze prawie wszystkie swi^tynie poganskie przypisywane wschodnim Slowianom (dwie w Kijowie i po jednej w Nowogrodzie i Pskowie) s^bardzo w^tpliwe. Cz?sc z nich z calq. pewnosci^ nie jest pozostalosciq. architektury sakralnej, inne zas sq. pozostalosciami obrz^dku pogrzebowego.
Na potwierdzenie swego systemu bogow z Rodem na czele, Rybakow odwofywal si? do pos^gu ze Zbrucza — czworograniastej stelli z wyobrazeniami antropomorficznymi. Szczegolowa analiza tego zabytku wskazuje, ze przedsta- wiane tam postacie nie mogq. byc uznane za wyobrazenie Roda czy bogow z panteonu Wlodzimierza, a calego zas pos^gu nie mozna uznac za typowy wytwor wschodnioslowianski. Bior^c pod uwag? czas jego powstania jest on pozniejszy anizeli wschodnioslowianskie poganstwo. Ze wzgl?du na jego ikonografie, pos^g ze Zbrucza nalezy l^czyc ze Slowianszczyzn^Zachodniq. w pol^czeniu z wplywami koczownikow. Podobne pos^gi spotyka si? na tym obszarze (Naddniestrze) dosyc cz?sto. Przekazy historyczne zas poswiadczaj^ tam obecnosc plemion zachodnioslowianskich, ktorym przez dhigi czas udawalo si? unikac chrystianizacji (w szczegolnosci L? dzianie).
L^czenie postaci Pioruna z funkcj 3. gromowladcy bylo rezultatem procesu zapoez^tkowanego jeszcze na etapie wspolnoty indoeuropejskiej i konty- nuowanego w okresie pozniejszym. Jego wezesnymi cechami byla pot? ga i wojowniczosc sk^d bierze si? jego zwi^zek z d?bem, toporem i strzalami. Z uwagi na oddziaiywanie na urodzaj i plodnosc pojawiajq. si? nast?pnie erotyezne elementy kultu Pioruna. Uznanie czwartku za dzien Pioruna nasupilo juz pod wplywem kalendarza chrzescijanskiego. Taki obraz Pioruna zrekonstruowany z mitow ukazal si? w folklorze wajnachskim.
Przyjrzyjmy si? obecnie tresciom folkloru wajnachskiego w kontekscie naszej wiedzy o etnografii i folklorze wschodniej Slowianszczyzny.
Wajnachskie przekazy dotycz^ce kobiet, ktore posyla Piorun do nieba aby lac stamt^d wod? imituje deszcz, sq. zapewne echem slowianskich opowiadan o wiedzmach i czarownicach — «stworzycielkach pogody», czy jak je okreslajq. Niemcy «wiedzmach blyskawicy» (Blitzhexen). Na Ukrainie wierzono, ze wiedzmy mogq. krasc deszcz z nieba i trzymac go w cebrach. Z zbiorze Afanasjewa znajdujemy przekazy o tym, ze wiedzmy latajq. do nieba woz^c tam beezki (zupelnie jak w czeczenskich przekazach dotycz^cych kobiet Pirlona), ktorych wybuch powoduje nawalnic?. W Rosji zachowal si? zwyczaj rozbijania beezek w celu wywolania deszczu.
Jakie pocz^tkowo tresti zawieralo rozbijanie beezek? W bajkach rosyjskich do beezek zamyka si? niezwyczajne dzieci, takie jak blizni?ta czy domniemane dzieci duchow. S3, one nast?pnie wpuszczane do wody a owe cudowne dzieci rozbijajq. jq. wychodz^c na wolnosc, gdzie ezeka ich wspaniala przyszlosc. Ten motyw byl powszechnie wykorzystywany w zyciorysach uzurpatorow, aby przywi^zac ich do dynastii carskiej (np. Sargon, Perseusz i inni). U podstaw tych motywow z bajek lezy realny zwyczaj zwany «probq. wiedzmy» polegaj^cy na probie jej utopienia. Wierzono, ze potwierdzeniem wiedzmarstwa b?dzie jej przezycie. Obecnosc «bozych dzieci» w tych opowiesci doprowadzila zapewne do zast^pienia utopienia przez wyp?dzenia do wody czy splaw. Ten ostatni zwyczaj jest analogiczny do splawiania swi?tych przedmiotow, ktore utracily swq. wartosc uzytkow^ (np. przestarzale ikony, itp.). Pot?pione lub wygnane do wody kobiety, ktore zachowaly atrybuty bostwa, staly si? rusalkami.
Na Rusi rusalkami stawaly si? kobiety-topielce oraz nie ochrzczone dzieci. Od tych skrzywdzonych, ktorzy nie przezyli danego im ezasu oezekiwano zlego ale tez pomocy. Те do niedawna s^siadki lub krewne uwazano, ze przemienione w rodzaj wiedzm i czarownic. Wierzono w ich wladz? nad pogod^ (wywofywanie deszczu) oraz l^czono z d?bem — drzewem Piorunowym. Obrz?d «wodzenia rusalki» lub «odprowadzenia rusalki» dotyczyl skladania ofiar czlowieczych, w ktorych czarownice lub inne kobiety przedsta- wialy si? bostwu w imieniu wspolnoty wioskowej.
W roznych swiatach odprowadzono rozne osoby — na Maslanic? (ostatki, karnawal — wczesna wiosna) odprowadzano Maslanic?, u Slowian Polud- niowych zas Mar? lub Maren?, na Iwana Kupajhi (okres letniego przesilenia) rzucano Kupajl? do rzeki, itd. Zauwazonych przez Proppa waznych pod- obienstw pomi?dzy tymi swi? tami, nie da si? jednak wyjasnic poprzez pod- obienstwo zaj?c chlopskich, jako ze odnosz^ si? one do roznych por roku. Bardziej wiarygodne jest wyjasnienie pochodzenia jednego swi?ta w nawi^zaniu do innego. Rytual maslaniczny dotycz^cy podnoszenia i staczania si? kola ogniowego, powi^zany z magicznym zabezpieczaniem slonca w momencie gdy schodzi ono z wyzszego punktu na ekliptyce, odpowiada letniemu powrotowi slonca. Z pewnosciq. jednak nie mozna go odnosic do okresu wiosennego, w ktorym nast?puje podnoszenie si? slonca to tego najwyzszego punktu. Warto zauwazyc, ze swi?to Iwana Kupajly, zachowane na Ukrainie i Bialorusi, zostalo wyparte przez post chrzescijanski na wi?kszosci ziem rosyjskich. Swi?to zostalo przesuni?to do tydnia na samym pocz^tku posta, kiedy jeszcze dozwolono spozywac masla. Doprowadzilo to do powstania Maslanicy, ktora jest nieznana na Ukrainie i Bialorusi.
Oprocz wspominanych wyzej elementow rytualu, swi?ta Kupajly nasycone sq. elementarni kultu Pioruna o intensywnym zabarwieniu seksualnym. Kupajlo wywodzi si? nie od slowa «кирас» ('Црас'), ale od «kupy», «sowokuplenia» ('spolkowania'). Kupajlo nie jest imieniem ale nazw^, epiklezq. Pioruna. Jeszcze wi?kszy ladunek erotyzmu maj^ «Jarylki», «odprowadzanie Jaryly», ktore okazuje si? byc wypartymi ze swojego miejsca w kalendarzu obrz?dami nalez^cymi do tego samego kompleksu chrzescijanskiego. Ityfalliczna postac Jaryly (od slowa «jariti» — 'podniecac', 'zapalac') jest epiklez^. Pioruna, zwi^zan^z jego seksualnymi fiinkcjami przygotowania slubow i kojarzenia w pary.
Tak wi?c pod tymi pozniejszymi obliczami tej obrz?dowosci ujawnia si? pierwotnie regularnie obchodzone poganskie swi?to «Odprowadzenia Pioruna», ktore oznaczalo jego zgubienie oraz smierc, i ktore zbiegalo si? z letnim powrotem slonca. Przekaz kronikarski dotycz^cy obalenia balwana Pioruna (mordowanie balwana przez «dwunastu m?zow», jego oplakiwanie, splaw na wodzie) odnosil si? do niezrozumialego przez autora obrz?du regularnego odprowadzania Pioruna w dniu letniego powrotu slonca.
Nalezy przypuszczac, ze skoro mialo miejsce odprowadzanie musialo istniec tez przyjmowanie — coroczne ukazywanie si? Pioruna, jego narodziny.
I rzeczywiscie na przeciwlegfym krancu skali, w momencie zimowego powrotu slonca, miesci si? w kalendarzu jednolity szereg poganskich swi^t — «Swi^tek». U Slowian Pohidniowych swi?to to dotyczy czczenia klody d? bowej, zwanej Badniakiem, ktorej przypisywane sq. atrybuty bostwa antropomorficznego. Ma ono postac staruszka przy ktorym zjawia si? mlody Bozycz (to znaczy syn Boga). U Rosjan odbywaly si? w tym czasie gry «rjazenych» (zamasko- wanych), wsrod ktorych na szczegoln^ uwag? zashigujq. «gry z umrunem» ('gry ze zmarlym'). Nieboszczyka, ktorego odtwarzal 'ijazeny', przywracano do zycia za pomoci roznych zabiegow seksualnych. Stosowano przy tej okazji masturbacj? i felacja, do ktorych zmuszane byly wiejskie dziewczyny. Ten sposob ozywienia i odmladzania wi^zano z wiarq. w zbawiennq. jakosc m?skiego nasienia. Sama idea ozywienia nawi^zuje do sansary, starej idei indoeuropejskiej (drugie zycie na ziemi, przesiedlenie dusz).
