нiчога не ведаю. Значыць, тое, што я ведаю - нiчога не варта! А таму я не марнаваў часу на запiсы сваiх думак. Калi б я iх запiсваў, вы б спалiлi мае кнiгi на плошчы, як спалiлi кнiгi вялiкага Пратагора. Страцiўшы ўсялякую надзею, я з радасцю дазволiў вам забiць мяне. Я не скарыстаў дзеля выратавання нi палiтычную сiлу, нi грошы сяброў, нi хлусню. I калi б вы пакiнулi адчыненымi дзверы турмы, я не збег бы. Навошта? Каб яшчэ пажыць? Цi не думаеце вы, што, усё болей старэючы, я змог бы перад смерцю спужацца, пакаяцца i паклiкаць папа, каб паспавядацца? Якi сорам!
4. 'А чаму ты не злупiў шкуру з Ксантыпы, якая малацiла цябе чаравiкам па шчацэ?' Дык я ж быў фiлосаф. Я прызнаваў, што яна мела рацыю. Я ўсклаў на небараку ўвесь цяжар хатнiх турбот, а сам швэндаўся па вулiцах з багацеямi ды правiцелямi - Алкiвiядам, Перыклам, Кратонам, Калiем Заможным... I жыў сабе не тужыў. Дзецi хадзiлi басанож, а яна iх выхоўвала, каб яны былi 'добрымi грамадзянамi', як i вы. Калi яны лаялiся, хлусiлi i лазiлi па суседнiх агародах, яна iх не чапала, але калi яны падалi i дралi сваю вопратку, яна лупцавала iх без усякага жалю. 'Не бярыце прыклад з вашага нiкчэмнага бацькi!' Вядома, у нас была хацiна, катух, свiнчо ў хлеўчуку, пяцьсот вiнаградных лоз у прадмесцi Гудзi i каля сарака алiваў. I пра ўсё гэта даводзiлася клапацiцца ёй адной. Хiба ж гэта жыццё? З гадамi яна, небарака, канчаткова знясiлела. Сварылася з-за дробязяў з суседкамi (я раненька ўцякаў з хаты). Варта было ёй прыйсцi да крынiчкi са сваёй пасудзiнай, як усе адыходзiлiся ўбок i давалi ёй набраць першай. Усе баялiся яе кiпцюроў i языка.
5. А ў дадатак да столькiх год пакутлiвага жыцця я ўзяў дый ажанiўся, амаль шасцiдзесяцiгадовы валацуга, з Мiртулай, унучкай Арысцiда Справядлiвага, гэткай жа добрай душой, як i яе дзед, наiўнай дзяўчынкаю, якая сама яшчэ пахла малаком. I распачаўшы з гэтай пяшчотнай сарнай свае слюнявыя дзедаўскiя цюхцi-мухцi, я лёгка зладзiў ёй двое дзяцей - i трэба ж такое - двух хлопчыкаў. А на згарбелую Ксантыпу я i глядзець перастаў. Яна ж зусiм азвярэла. Штодзень цягала няшчасную дзяўчыну залаб, пускала ў ход кiпцi, мардавала голадам. А мне ж i рота разявiць не давала! Небарака чэзла, аслабла на ногi i стала непрыгожая. Ну я яе i пакiнуў - не вабiла яна мяне болей. I пачаў удаваць за Аспазiяй, за Феадотай у гiмнастэрыi. Вiна тут, вядома, мая, аднак яшчэ болей вiнаваты закон, якi прымушае нас браць другую жонку, каб даць айчыне салдат. Няшчасныя iстоты!
6. Працаваць! Навошта працаваць? Некалi ў маладосцi я абчэсваў мармур са сваiм бацькам. А паколькi мяне нясцерпна цягнула да жаночага цела, пачаў я дзеля таго, каб уцiхамiрыць сваю душу, высякаць голых Харыт, у якiх я верыў i якiх я жадаў. I калi я iх закончыў, то закахаўся ў iх. Пазней я часта ўзнiмаўся на Акропаль, каб пабачыць iх i ўзгадаць пра былыя часы. Але цяпер прайшоў юначы сверб, i не веру я нi ў багоў, нi ў творы мастацтва. Самае большае, на што я здатны, дык гэта - адчынiць лавачку на вулiцы Супакаення, каб вырабляць мармуровыя распяццi ды анёлаў для надмагiльных помнiкаў. З усяго гэтага я мог бы толькi смяяцца. Чым болей розуму - тым болей турбот. Ён звязаў мне рукi: нi да чога яны цяпер не даходзяць. Хiба што працаваць, як вы: сядзець склаўшы рукi i пыхкаць навыперадкi - хто каго ашукае цi хто даражэй прадасць.
7. Даўней, калi гонар айчыны i спiсы воiнаў клiкалi мяне забiваць ворагаў цi быць забiтым, я першы кiдаўся ў бой i апошнi выходзiў, а ў душы я пацяшаўся з вайны. Я разважаў, што пасля бiтвы мае таварышы кiнуцца ў навакольныя вёскi рэзаць безабаронных сялян, рабаваць што трапiць пад руку i гвалцiць жанчын. У выпiўцы зраўняцца са мною не было каму. Я мог пiць кубкамi дваццаць гадзiн запар, i, калi мае сабутэльнiкi валялiся пад сталом у ванiтах, я, цвёрда стоячы на нагах, з узнятай галавою вiтаў узыход сонца - гэты сапраўдны цуд i, забыўшыся на свае нягоды, абыякава пляваў на бераг Леты. Наконт кахання што пра гэта казаць? Вы ж самi далi мне мянушку - божы казёл, сатыр. Толькi на жывот плячысты я не быў. Еў адзiн раз на дзень, ды i то мала, бо я быў вельмi таўсты, i гэта магло мне пашкодзiць. Мне хацелася, каб страўнiк быў лёгкi, а розум жвавы i ясны.
8. Хто шмат спiць i мала есць - гароднiну, фасолю, пераспелыя маслiны, ячны хлеб - той не пакутуе на зацвердзь жывата. У таго не ржавее i не кiсне кроў, у яго не бывае прышчыкаў, скулля i гемарою. Пад першымi залацiстымi промнямi я вандраваў у далёкiм полi. Там я знаходзiў якое-небудзь ладнае месцейка на ўскрайку сасняку, на сонцы, каб яно мяне сляпiла, i прачулена прыносiў Мацеры-багiнi цэлую гекатомбу. I багiня запiсвала гэта ў сваю бухгалтарскую кнiгу. Яна прасвятляла мае вочы, абвастрала мой розум, давала добры настрой i надзяляла цярплiвасцю. О, я не стаў бы такiм вялiкiм чалавекам, калi б мае вантробы не працавалi так добра! Страўнiк у мяне быў, як у iндыка. Я мог глытаць i страўлiваць нялушчаныя арэхi, iржавыя цвiкi i прыгаршчы пяску. Зiрнiце во на мае зубы! Трыццаць два - як ядраны мiндаль! I ўсё ж я еў мала. Я мог наогул не працаваць, а значыць, не браць удзелу ў палiтыцы.
9. Маючы такi магутны арганiзм i добры настрой, чаму ж я не сеяў наўкола радасцi i бадзёрасцi, а толькi разлiваў усюды атруту i жоўць? Бо ў мяне магутны розум i я вас бачыў наскрозь, быццам шкляных. I, ведаючы, што я вас не выпраўлю, я смяяўся з вас. О, iронiя - рэч не самая простая. Гэта i гульня i мастацтва. Трэба мець багатае ўяўленне, вялiкую развагу i багаты жыццёвы вопыт. Трэба ўмець гуляць ёю лёгка i весела, без намаганняў. Iронiя не пачатак: не, гэта - канец фiласофii. Трэба прайсцi спярша праз драму одуму i адчаю, каб дайсцi да смеху, да горкага смеху. Калi зможаш дайсцi.
10. Часцей за ўсё я стараўся не бачыць вас. Часам я iшоў да мора, часам у палестру. Побач з дзецьмi, з iх дужымi i зграбнымi, як каласы, целамi я забываўся гэтак жа, як i перад бязмежным морам цi вясновай ранiцай. Смех, гоман, гарэзлiвая тузанiна i вясёлы вецер паволi ап'янялi мяне i ахiналi салодкай меланхолiяй. Мне хацелася стаць неразумным дзiцём, i на мяне навальвалася неадольнае жаданне паваляцца ў пыле, як робяць гэта ўлетку аслы з сядлом на спiне, i раўцi-раўцi, як яны. Калi б у той момант да мяне хто-небудзь падышоў, каб вывесцi мяне з маёй летаргii, я б разадраў яго на шматкi. А потым я iшоў, панiклы i задуменны, i лiчыў крокi - дзесяць... тысяча... дзве тысячы... Я i сам не заўважаў, як апынаўся на лузе. Вось, вось, вось! Я хвастаў кiем па траве, i яна слалася па зямлi. Так я супакойваўся i забываў, што я не стану дзiцём, вы - людзьмi.
11. Лета! Залаты час для бядоты. Толькi летам жылi поўным жыццём маё цела i мае думкi. Уся мая iстота гучала i пенiлася радасцю, як серабрыстая таполя на беразе, поўная бляску, птушак i цыкад. А сярод карэння тулiлася мая душа, як змяя з высока ўзнятай галавой, i грэлася на сонцы, збiраючы атруту. I бяда таму, каго яна ўкусiць! I собiла ж вам судзiць мяне слаўнай летняй парой, у квiтнеючым траўнi! Якраз тады, калi ў мяне асаблiва шмат атруты. Каб цяпер была зiма, вы б ад мяне i слова не пачулi. А цяпер я насмiхаюся i радуюся, кусаючы вас.
Тут Сакрат каўтануў слiну, кашлянуў раз-другi i працягваў. Ён пачаў апавядаць суду пра звычайны дзень свайго жыцця.
12. Лежачы ў двары на ваяцкiх коўдрах пад зоркамi, я ўсю ноч не мог стулiць веяў: не давалi заснуць мошкi, блашчыцы, думкi. Мошак мне пасылалi зоркi, блашчыц - сцены (хацiна ж старая, ведаеце), а думкi прыносiла злосць. Здаецца мне, што злосць - гэта боская стыхiя. Мазгi мае заўсёды працуюць, нават калi я засну. Я аналiзую дзённыя размовы, расстаўляю iх па парадку, размяркоўваю. Вось так я i знаходжу знiшчальныя пярэчаннi, якiя i выдаю ранiцай на гарадскiм пляцы. Вось пабачыш, што я зраблю з табою, пане Нехта. Паступова ўсё ўнутры ўва мне супакойваецца, i, калi ўжо робiцца зусiм позна, павольна i цяжка заплюшчваюцца мае вочы. А ледзь толькi паружавеюць шчокi дзяннiцы, я падскокваю i кукарэкаю пеўнем, дражнячы Ксанцiпу.
13. Яна прыносiць мне сняданак (вiно i хлеб у глiняным кубку) i, буркочучы, iдзе да крынiцы па ваду. Потым вылiвае мне на галаву поўнае вядро. I пакуль я паспешлiва выцiраюся рукавамi i расчэсваю пальцамi бараду, яна пачынае дапякаць мяне: 'Цэлую ноч не даў мне заснуць. Брыкаўся, хроп, скрыгатаў зубамi i смярдзеў часнаком. Хоць бы дзяцей пасаромеўся!' (Усе мы спiм у двары, на зямлi, адно каля аднаго.) Тут у мяне вырастаюць крылы, я шчыпаю яе за локаць - i ў дарогу! Калi толькi яна не аблае мяне зрання, я ўвесь дзень хаджу кiслы i невясёлы.
14. Раней чым узыдзе сонца, я збiраю букет кветак i выходжу. Парачка вераб'ёў спалохана ўспырхвае i крэслiць у паветры дзве светлыя лiнii ад конскага гною, што ляжыць на дарозе, да вяршынi суседняга персiкавага дрэва. Я паварочваю направа i выходжу на прастор... у сады... у далiны, каб глыбей уздыхнуць i даць душы палёгку. Здаля, з вялiкай дарогi, даносiцца грукат першых павозак, што спускаюцца ў Афiны, поўныя свежай гароднiны. Неўзабаве плямканне падкоў па бруку i лаянка паганятых злiваюцца ў суцэльны гул. З вёдзер i ночваў выплёхваюць мыльную ваду i памыi. Старэчы кашаль i пляўкi пляскаюць аб галовы багоў. Старыя карчы! Прачынаюцца завiдна i iдуць судзiць цi засядаць у народным сходзе за грошы. Пакуль я спускаюся на базар, зграi мух, пыл, смурод, чалавечы бруд паскудзяць некрануты дзень.
15. Я бачу, што мiж калон сабралiся Калiя, Прыфцiс, Дэдэ, Гiна, Дэдэгiна вялiкiя людзi. З iмi i пан Нехта.
