Ксантыпа. Ды дзе там! Пачула, ускочыла i пачала даваць прачуханку. 'Ведаеш што, - сказаў я, - ад сённяшняга дня я самы вялiкi чалавек ва ўсiм свеце. (Я сказаў ёй гэтак, каб яе супакоiць.) А ты мяне нi ўва што не ставiш. Мяне ж паказваюць у тэатры'. Яна прадзерла вочы i вымавiла: 'Золатка маё!' А потым упершыню ў жыццi абняла мяне i пацалавала. Ранiцою яна ўжо каялася. 'Глядзi ж, знайдзi сабе якую- небудзь работу, уладкуйся i пакiнь усё гэта. Стары распуснiк i невук!'
26. Такое здаралася са мною не кожны дзень. Найчасцей я стараўся пазбягаць людзей. Спусцiцца да шматаблiчнага i зменлiвага, як прагная палюбоўнiца, мора. Кiнуцца ў яго i абняць, нырнуць глыбока, вельмi глыбока, да нерэiд i трытонаў. А потым - валяцца на пякучым пяску, ляжаць на гарачым сонцы, каб яно скакала, нiбы мячык, на маiм круглым жываце. Потым я iшоў бакавымi вулкамi i прабiраўся да Iтанiдскай брамы. Там, стоячы то на адной, то на другой назе, я здымаў свае сандалi. Я зацiскаў iх пад пахай, каб не сцiраць падэшваў, i - раз-два, раз-два - спускаўся ў Фалеру. Часам надаралася ступаць у бруд (iм поўныя завулкi прадмесцяў). 'Клянуся сабакам, - мармытаў я. - Лепей ужо ступаць у бруд, чым сустракацца дзень пры днi з жабракамi i хлусамi, элiнамi з элiнаў'.
ЧАСТКА ЧАЦВЕРТАЯ
1. Але мне ўжо абрыдла гуляць з вамi. Час растлумачыць вам маю фiласофiю. Ну, што спахмурнелi? Вам не падабаецца тэорыя, га? Вам болей прыйшлася б даспадобы якая-небудзь плётка? Ну, напрыклад, як у мяне закахалася Феадота? Ды ў мяне няма часу. Трэба, перш чым я памру, паведамiць усiм, што Сакрат зразумеў памылкi свайго вучэння i пакаяўся. Ну вось, Феадоце сказалi, быццам мне не даспадобы жанчыны (мне!). Гэта яе засмуцiла. I яна ўзяла за мэту спакусiць мяне. Раз-пораз яна запрашала мяне на сваю вiлу, каб пагутарыць пра фiласофiю. I кожны раз, калi я прыходзiў, ставалася так, што яна купалася, нацiралася i голая рэпецiравала перада мной новыя танцы. 'Ты чалавек разумны, - казала яна, - ты зразумееш мяне правiльна'. Потым яна выцягвалася на канапе, садзiла мяне побач; яе гарачыя асляпляльныя грудзi ўзнiмалiся i апускалiся, а я тым часам апавядаў ёй пра неўмiручасць душы. Яна перабiвала мяне на паўслове i казала: 'Я ведаю шэсцьдзесят спосабаў кахання'. А я аддаваўся разважанням. 'Што з табою?' - пыталася яна. 'Я думаю, якi з тваiх шасцiдзесяцi спосабаў самы... фiласофскi, абсалютны...'
Галасы: 'Якi? Якi?'
2. Вось бачыце, як неабходна ведаць фiласофiю? Гэтак i Феадота - усё пытала i перапытвала: якi?, пакуль, каб адчапiцца ад яе, я не сказаў: 'Спосаб гэта такi: спачатку трэба бязлiтасна лупцаваць жанчыну, i тады, калi яна пачне крычаць, i валяцца на падлозе, i дрыжаць, павалiць яе на спiну'. I вось яна, гэты д'ябал, прыгарнулася да мяне, млява стулiла павекi i прашаптала: 'Адлупцуй мяне'.
3. Я расказаў вам гэта не дзеля таго, каб вас падражнiць. Я хацеў такiм чынам увесцi вас у сваю фiласофiю. Зноў спахмурнелi? Старажытныя элiны, так вы баiцеся думкi. Супакойцеся. Вам, 'Зевесавым суддзям', не давядзецца пакутаваць ад галаўнога болю. З усiм гумарам, што яшчэ застаўся ў мяне, я пасмяюся зараз са сваёй фiласофii. Як разумныя афiняне вы, напэўна, ужо напалову зразумелi, што калi не iснуе ў палюбоўных справах абсалютнага 'спосабу', то тым болей яго не iснуе i ў 'высокiх' матэрыях.
4. Перш-наперш я не фiлосаф. Я не стварыў нiякай сiстэмы, не ўзвёў светлага храма Думкi з калонамi, панiкадзiламi, з царскаю брамаю i святынямi. Я знайшоў толькi свой метад разважання. Скандальны Дэльфiйскi храм, над якiм не рассейваецца дым, гэты Пуп Зямлi, пацвердзiў маю прыналежнасць да мудрацоў, а не да фiлосафаў. I ён ставiць мяне ўпоравень не з вялiкiм Пiфагорам, Эмпедоклам, Анаксагорам i iншымi, а з Сафоклам i Эўрыпiдам - двума паэтамi. Пэўна, ён хацеў пакпiць не толькi з мяне, але i з iх, дапускаючы, што яны ведалi яшчэ меней за маё 'нiчога', i ставячы мяне на адзiн капыл з двума славутымi 'балбатунамi', - за iмi пачуццi, за мной - развага. Нават сябры не называлi мяне фiлосафам, а 'настаўнiкам' цi 'панам старшынёю'.
5. Святы Дэльфiйскi Дым папулярызаваў мяне па ўсiм свеце як мудраца i ведаў, што робiць. Ён хацеў мяне збiць з тропу. Ён хацеў давесцi мне, быццам я знайшоў iсцiну для таго, каб я яе болей не шукаў i як- небудзь на яе не натрапiў: ён баяўся майго вялiкага розуму. Нявыгадна бессмяротным панам, каб зямныя стварэннi спазнавалi iсцiну. I калi ён убачыў, што я пачынаю здагадвацца пра яе, ён не марнаваў часу: чорны i густы, ён пранiк у вашы мазгi, каб вы ўчадзелi i забiлi мяне. I ўсё ж, калi Локсiй сур'ёзна сцвярджаў, што я наймудрэйшы, ён разумеў, вядома, што сярод людзем я той, хто ён сярод багоў - першы насмешнiк.
6. Яшчэ смаркатым дзiцём я з разяўленым ротам слухаў на гарадскiм базары дарослых i здзiўляўся, што па кожным пытаннi сутыкаюцца сорак меркаванняў i ўсе здаюцца правiльнымi. Сафiты адкрыта сцвярджалi, што ўсе яны сапраўды правiльныя. Спачатку сваiм няспелым розумам, а потым ужо сталым я заўсёды iмкнуўся знайсцi тую адну-адзiную думку, якая была б прыдатнай у любым выпадку i абавязковай для ўсiх, гэта значыць, вечную i нязменную, якая не залежыць ад часу, прасторы i людзей - абсалютную думку. I шукаць яе трэба было не ў знешнiм свеце, недаўгавечным i падманным, а ў нашай душы, бесцялеснай i бессмяротнай. У глыбiнi душы ляжаць iдэi-iсцiны, пахаваныя пад тоўстым пластом iржы, якую там нагрувасцiлi 'пачуццi-жаданнi' i 'жаданнi-iмкненнi'. I выцягнуць iх на свет божы было цяжкiм заняткам. Спатрэбiлася б майстэрства павiтухi. I з цягам часу я стаў павiтухай дзяржавы. Я браў душы людзей, мяў iх, а пры неабходнасцi засоўваў сваю руку са шчыпцамi i выцягваў дзiця. Я памагаў нарадзiцца iсцiне, о грамадзяне афiняне, вось чаму зямля, неба i мора напоўнiлiся хмарамi хлуснi.
7. Чаму б гэта? Цiскаючы i тармосячы душы, каб здабыць з iх боскi элемент, я прымушаў iх вывяргаць iржу: Бога, Дабро, Справядлiвасць, Айчыну, Прыгажосць i ўсё астатняе, што не з'яўляецца iх першапачаткам, нi канчатковай мэтай, нi дарам багоў, нi дасягненнем розуму - гэта стварэннi часовыя, сэнс iх эфемерны, гэта нiзкiя сродкi, якiмi кiруючая хеўра слепiць сваiх падданых i губiць iхнiя душы. Мы, людзi, дзелiмся на тых, хто гуляе, i тых, хто гаруе, на тых, хто бачыць, i на тых, хто носiць шоры - на сытых i дурняў.
8. Жыццё нашае з самага пачатку заблытваецца ў сiлках, расстаўленых яшчэ да нашага нараджэння. Малым дзiцём, дома, на вулiцы, у школе мы нясведама вучымся адрознiваць дабро i зло, 'права мацнейшага'. Семнаццацiгадовымi дзецюкамi са свежай i радаснай душой мы ўзрушанымi галасамi маладых пеўняў даём клятву на вернасць вялiкiм Iдэалам - 'праву мацнейшага'. Прайшоўшы ваенную службу i стаўшы раўнапраўнымi грамадзянамi, мы чуем i паўтараем тое самае на плошчы, у судах, на народных сходах, у тэатры - 'права мацнейшага'. Але калi i малыя, i вялiкiя, i малыя ўчора, i сёння, i заўтра вераць у адно i тое, значыць, ёсць 'закон, народжаны эфiрам у нябёсах'. Вось так мы i iдзём, прыкаваныя адзiн да аднаго i ўпэўненыя, што выгоды 'мацнейшых' i ёсць нашы выгоды. Выгода наша - быць звязанымi, а не вольнымi, выгода наша - быць пакрыўджанымi, а не караць. I калi б раптам якi-небудзь вар'ят з нажом кiнуўся выпусцiць вантробы з Ваўка, мы б падставiлi свае целы i душы, каб прыняць удар на сябе. А калi б раптам здарылася, крый божа, што Ваўка няма, мы б пабеглi шукаць iншага, яшчэ болей лютага, каб ён жэр нас.
9. Вось такiя iсцiны здабываў я з душы Статка. Iсцiны, якiя з часам i па звычцы сталi iнстынктамi, мацнейшымi за голад i каханне. Дзякуючы ўсё таму ж павiвальнаму майстэрству я мог здабыць з душ - раз ужо мяне пачалi прымаць за ўсяведнага - i такiя рэчы, якiх там не было, не раўнуючы як кiтайскiя фокуснiкi вымаюць чарвяка з вока мегарцаў. 'Але ж чарвякоў, - скажаце вы, - мы бачым i таму верым у iх'. 'А iдэi?' У iх, грамадзяне афiняне, спачатку вераць, а пасля iх бачаць. Варта несамавiтай старой без дай прачыны заверашчаць у царкве, паказваючы пальцам на святога Х: 'Зiрнiце... варушыцца... падае нам знакi', - як усе навокал на свае вочы ўбачаць тое самае: i рух, i слёзы, i знакi, i нават пачуюць грозны голас святога.
10. Гэта цуд, вядома. Але цуд надараецца найчасцей, калi толькi ўкладваць у душу тое, што там жадаеш знайсцi. Корпаючыся потым у ёй кiпцюрамi логiкi, знаходзiш тое, што хочаш. Колiсь богазневажальнiкi, бывала, закопвалi ў карэнне кiпарысу цi побач з крынiцай абраз, а потым 'снiлi', што ў тым месцы ўжо колькi часу ляжыць схаваны 'святы' i хоча выйсцi. Тады, узняўшы на ногi ўсю вёску, са свечкамi й цiм'янам яны iшлi туды, выкопвалi абраз - i па ваколiцы разлiваўся водар. Будавалася каплiца, на тацы сыпалiся грошы, посуд напаўняўся алеем, а богазневажальнiк станавiўся святым, як 'божы абраннiк'.
11. Вось такiмi цудамi я ўмацоўваў царства Летуценняў у Затоцы Плачу. Я сляпiў дурасць i такiм чынам прыносiў карысць ладу Несправядлiвасцi ў адпаведнасцi з правiлам: 'Чым дурнейшы дурань, тым больш ён самаўпэўнены'. Вам не трэ было мяне забiваць. Наступяць iншыя часы, i 'моцныя' будуць дорага плацiць фокуснiкам не за тое, што яны выцягваюць, а за тое, што ўкладваюць чарвякоў у мазгi i душу мегарцаў, што твораць цуды, павучаючы малых i старых, што найсумленнейшае i найсвяцейшае ў свеце - гэта эксплуатацыя. Тады людзi, ахутаныя блакiтным туманам, небыццём думкi i волi, не змогуць варушыць нi языкамi, нi мазгамi, нi рукамi.
12. Душа, якая знаходзiцца на недасягальнай вышынi ў карагодзе вечных субстанцый, баiцца быць
