крочыць не спяшаючыся, да дома маёй спадабанкi было не больш васьмi хвiлiн хады. Мы неяк ухiтрылiся iсцi больш паўгадзiны. Я, зразумела, вёў яе пад руку. Размаўлялi мы пра ўсё на свеце: пра сваiх настаўнiкаў, сяброў, пра навукi. Нават закранулi тэму кахання, але ў лiтаратурным плане. Калi падыходзiлi да яе хаты, мы ўжо так зблiзiлi свае галовы, што засталося зусiм, зусiм недалёка да пацалунка. Я, стаўшы на iхнiм ганку, наважыўся быў дакрануцца сваiмi вуснамi да яе такiх слаўных, прыгожых вусначкаў. I ў гэты самы момант нейкая цёмная хмара нечакана закрыла ад мяне i маю спадабанку, i ясны месяц, i зорнае неба: на маю галаву апусцiлася 'чудзiшча обла, стазеўна i лаяй', абдало мяне попелам, укалола мiльёнам iголак i аглушыла, як громам, словамi:
- Ах вы, саплiвiкi, абнiмацца? Цалавацца? Заляцацца? Вось табе раз! - па мне... - Вось табе два! - па маёй спадабанцы... - Вось табе раз! - зноў па мне... - Вось табе...
Кожнае слова сваёй энергiчнай прамовы гэтая хмара падмацоўвала не менш энергiчным ударам памяла, звязанага, вiдаць, для нейкай хлебапякарскай печы.
Каб пазбавiць сваю мiлую Леначку ад новых удараў, бо карнiца ўсё адлiчвала: 'Вось табе два', - я адскочыў ад ганка. Матка Лены, гэта была менавiта яна, дадала тады:
- Я скажу твайму дырэктару, што замест таго каб урокi вучыць, ты да дзяўчат цягаешся...
Стоячы на даволi пачцiвай адлегласцi ад яе i страсаючы з сябе, наколькi магчыма, попел ад памяла, я сцiпла адказаў:
- Дырэктар нам i загадаў, каб мы ўночы не адпусцiлi дзяўчат адных, абавязкова праводзiлi да самага дому. Я ж у ваш дом не ўваходзiў...
На гэта яна, махнуўшы памялом так, што яно зноў закрыла ад мяне ясны месяц, сказала:
- Не будзе мала i вашаму дырэктару, калi так...
Усё ж з Ленай мы пасля гэтага сустракалiся, праўда, выпадкова. Яна пад вялiкiм сакрэтам мне сказала:
- А ведаеш, ты маёй маме спадабаўся. Мне думаецца, што можаш смела прыйсцi да нас у госцi.
Гэта для мяне было вельмi нечакана, але рызыкаваць у другi раз я не адважыўся.
Так мы i разышлiся з ёй у розныя бакi...
Даехалi ў добрым гуморы...
Давялося мне летам 1931 года плысцi на невялiчкiм параходзiку па рацэ Вятцы ад горада Кацельнiчы да горада Кукаркi. Дакладней кажучы васемнаццатага чэрвеня, можна сказаць - самым летам. А лета было зiмнае, а параходзiк - прымiтыўны. Кают на iм - нiякiх. На палубе, адкрытай з усiх бакоў, стаялi, як у гарадскiм садзе, драўляныя лаўкi. Толькi мы кранулiся, як пачаў дзьмуць з усiх бакоў сiберны вецер, аж пасiнелi рукi мае. Бачу, што так i замерзнуць можна лёгка. Доўга не думаючы, развязаў я свой багаж, дастаў кажушок, валёнкi, зiмовую шапку i рукавiцы. Пачынаю ўсё нацягваць на сябе. Мой таварыш адзiн, зямляк, з якiм я ехаў, штурхае мяне пад бок.
- Што? - пытаюся ў яго.
- Што ты робiш! - пачынае ён саромiць мяне. - Зiрнi, людзi смяяцца пачынаюць з цябе.
А было ўсiх пасажыраў, мясцовых людзей, чалавек дваццаць.
- Няхай смяюцца, - адказваю. Апрануўся, каўнер паставiў, ад ветру закрыўся i сяджу сабе ў поўнай выгодзе. А мой зямляк аж дрыжаць пачаў, аж пасiнеў увесь. Урэшце ўстаў, распакаваў свой пак, дастаў раманаўскi кажух, зiмовую шапку - ды на сябе. Я яму, як ён мне крыху раней:
- Што ты робiш? Людзi смяяцца будуць.
А ён:
- Маўчы, братка, маўчы! Зуб на зуб не трапляе, якi там смех...
Пачакаўшы крыху - усе пасажыры, гледзячы на нас, пачалi ратавацца ад холаду, падаставаўшы ўсё, што ў каго прыдатнага было. Адна кабета толькi засталася ў блюзачцы, а ў самой аж слёзы на вочы набеглi. У яе нiчога з сабой цёплага не было.
Не кажучы лiшняга слова, я дастаў сваю суконную коўдру, падаю ёй i кажу:
- Ахiнiся, даражэнькая!
Як яна дзякавала, як яна ўсцешылася, ахiнуўшыся тою коўдрай!
Тры бульбiнкi - дзве стравы
Трапны жарт, бадзёрасць духу можа памагчы тады, калi часовая нядоля ахiне чалавека...
У маiм асабiстым жыццi бывалi моманты вельмi добрыя, прыгожыя, бывалi i дужа цяжкiя, горкiя. Я неяк прызвычаiўся быў нiколi не танцаваць ад радасцi, а прыглядацца да яе, можа, гэта не сапраўдная радасць, а якое-небудзь ашуканства або падробка. Калi ж з'яўлялася да нас гора, я прыглядаўся таксама, цi няма ў iм добрага хоць крыху. Быць не можа, так думалася мне, каб гора цалкам было саткана з аднае змрочнасцi ды гаркаты. Хоць адна-дзве светлыя нiтачкi павiнны быць у гэтай тканiне.
I знаходзiлiся. Быў адзiн такi момант. Прыходжу дадому, а жонка мне цiхенька кажа:
- Засталiся ў нас тры бульбiнкi. Больш - анiчагуткi.
Сын, маленькi хлопчык, пачуў гэта i дадае:
- Адна цыбулiнка ёсць яшчэ ў нас!
Я адразу адказваю:
- Гэта ж цуд! Беларусы кажуць, што гора тады, калi нi цыбулькi, нi крышыць у што. А ў нас зараз будуць з усяго гэтага не адна, а дзве стравы!
I пачаў сам гатаваць абед. Адцадзiў адвар ад бульбы, пакрышыў цыбулiнку першая страва. З'елi па бульбiне - другая страва.
Тады мой сын, узяўшы вясёлы тон, дадаў:
- Яшчэ ёсць трэцяя страва - рот прапаласкаць...
Так мы паабедалi. На другi дзень з харчаваннем справа наладзiлася, з'явiлiся нават i трэцiя стравы. Так што рот паласкаць перайшло на чацвёртую...
Добрая кнiга дапамагла
Працаваў я ў райспажыўсаюзе, - канец лiпеня 1931 года. Са сваёй новай работай i абавязкамi азнаёмiўся хутка. Сяджу аднойчы, працую. Iдзе аднекуль наш старшыня. Зiрнуў я i аж спалохаўся: нельга пазнаць, з твару змянiўся, усхваляваны, вiдаць, бясконца. Не павiтаўшыся, прайшоў да сябе, у кабiнет. А ў мяне была тэрмiновая справа да яго. Заходжу. Сядзiць, маўчыць, а выгляд усё такi самы - дужа неспакойны.
Я маўчу пра паперу, з якой прыйшоў, а пытаюся:
- Скажыце, калi ласка, якая ў вас непрыемнасць здарылася? Цi не здолею я хоць чым-небудзь памагчы вам?
- А вы не чулi, што ўчора адбылося?
- Не, кажу, нiчога не чуў.
I вось што выявiлася. Наш гарадок быў ад чыгуначнай станцыi Кацельнiчы ў ста сарака кiламетрах. Сувязь падтрымлiвалася коньмi. Напрыклад, занаражалася трыста або чатырыста сялянскiх фурманак. Нагружалi iх лёнам, каноплевым валакном, збожжам, адным словам - усялякай сельскагаспадарчай прадукцыяй, i накiроўвалi на станцыю Кацельнiчы. Там усё гэта згружалася, а замест сельскагаспадарчай грузiлася на фурманкi прадукцыя прамысловая: жалеза, шкло, мануфактура. Улегцы фурманкi не хадзiлi, прывозiлi крамныя тавары. Але, як на тое лiха, прамысловасць перастала чамусьцi рабiць каламазь. Каламазi не было анiдзе. На такую вялiкую адлегласць, - ледзь не трыста кiламетраў, - ды з грузам фурманкi хадзiлi на нямазаных колах. А нездарма ж i прымаўка iснавала ў нас: 'Пiшчыць, як нямазанае кола'. А калi запiшчаць адразу тысяча або паўтары тысячы нямазаных колаў, што тады? Пякельны канцэрт нейкi, суцэльная какафонiя, не горш, чымсьцi некаторыя сучасныя музычныя творы 'попмузыкi'. Спрабавалi людзi рабiць нейкую сваю мазь, - каторыя шукалi дзёгаць, каторыя нават маслам мазалi, - нi таго дзёгцю, нi масла на ўсе колы не хапала. I вось аднойчы накiравалi ў Кацельнiчы аж чатыры сотнi фурманак, а каб яны не параз'язджалiся па сваiх вёсках выпадкова, адзiн нейкi мясцовы начальнiк у арганiзаваным парадку прагнаў фурманкi па цэнтральнай вулiцы горада на пагрузку. Ехаў такi абоз дужа доўга. I ўсе колы, кожнае на свой лад, пiшчалi. Атрымалася такая страшная музыка, што чутно было нават на ўскраiне горада. Зразумела, усе кiраўнiкi раёна абурылiся ў першую чаргу на гандлёвыя арганiзацыi: 'Што вы робiце, чаму не можаце забяспечыць сялян каламаззю?'
Майму старшынi вызначылi тэрмiн, дужа кароткi, пасля якога, калi ён не дасць насельнiцтву каламазь - павiнен пашукаць сабе iншую работу.
Паслухаўшы пра гэту сумную i непрыемную гiсторыю, я падаў прапанову: паслаць агентаў i закупiць дзе каламазь, запатрабаваць ад вышэйшых гандлёвых арганiзацый. Старшыня мне адказаў:
- А вы думаеце, не пасылалi? Не пiсалi? Не прасiлi? Аж кленчылi перад тымi арганiзацыямi - нiчога не памагае, нiдзе гэтай каламазi няма.
