больш адпаведна, калi б уздыхалi па мне.
За некалькi наступных дзён я абабег вёску, парк, канюшнi, ездзiў конна, плаваў у чоўне, але ж неўзабаве пачаў адчуваць, што мне сумна. Праўда, бацька ўсё часцей гутарыў са мной, як з дарослым чалавекам, пан вiнакур запрашаў мяне на старку, а пiсар навязваўся з сяброўствам, нават абяцаў расказаць пра пакуты з-за гувернанткi, аднак гэта мяне не цiкавiла. I старку пана вiнакура, i сакрэты пiсара я аддаў бы за аднаго добрага сябра. Але, перабiраючы ў думках тых, з кiм я закончыў першы клас, прыходзiў да пераканання, што нiводзiн з iх не падышоў бы да майго цяперашняга настрою.
Часамi з глыбiняў мае душы выплываў сумны цень нябожчыка Юзя i расказваў мне рэчы невядомыя, i голас яго быў цiшэйшы за подыхi летняга ветру. Тады мяне ахутвала расчуленасць i я тужыў, сам не ведаючы па чым... Калi я аднойчы, пад уплывам такiх адчуванняў, валачыўся па зарослых травой паркавых сцежках, дарогу мне перабегла сястра Зося i спыталася:
- Чаму ты з намi не гуляеш?
Мне зрабiлася горача:
- З кiм?
- Са мной i з Лёняй?
Застанецца вечнай загадкай, чаму ў той момант iмя Лёнi спалучылася ў мяне з прывiдам Юзя i чаму я зачырванеўся так, што твар ажно пякло i на лбе выступiў пот.
- Ты што? Не хочаш з намi гуляць? - здзiўлена пыталася сястра. - На вялiкдзень быў тут адзiн вучань трэцяга класа i зусiм не задаваўся, як ты. Цэлымi днямi з намi хадзiў.
I зноў я без прычыны адчуў нянавiсць да таго трэцякласнiка, якога нiколi не бачыў. I хоць не адчуваў я анiякай крыўды на Зосю, амаль што гыркнуў ёй:
- Не ведаю я твае Лёнi.
- Як гэта - не ведаеш? Няўжо ты не памятаеш, як з-за яе цябе набiла тая гувернантка? Няўжо забыўся, як Лёня плакала i прасiла, каб табе не зрабiлi нiчога дрэннага, калi згарэў той... хлявок?..
Вядома ж, я памятаў усё, а найлепш самую Лёню; трэба, аднак, прызнацца, што Зосiна памятлiвасць узлавала мяне. Мне здалося неадпаведным годнасцi майго мундзiра тое, што вясковыя людзi, асаблiва дзяўчаты-падлеткi, маюць такую добрую памяць.
Пад уплывам такiх пачуццяў я хамавата адказаў:
- Адчапiся ты... са сваёю Лёняй!..
I падаўся ў глыбiню парку, аднолькава нездаволены i недарэчнымi ўспамiнамi сястры, i тым, што я не гуляю з дзяўчатамi. Зрэшты, i сам не ведаю, чаго я хацеў, але быў такi злосны, што калi мы дома сустрэлiся з Зосяй, не хацелася з ёю гаварыць.
Засмучаная сястра старалася не пападацца мне на вочы, але тады я шукаў яе, адчуваючы, што мне чагосьцi не хапае, што пытанне сумеснай гульнi я вырашыў зусiм фальшыва. Каб выправiць становiшча, калi засмучаная Зося села цыраваць, я схапiў кнiгу, якая трапiлася пад руку, пагартаў яе трохi i кiнуў на стол, як быццам сам сабе сказаўшы:
- Усе дзяўчаты дурныя!..
Мне здалося, што афарызм гэты будзе вельмi мудры. Але адразу, як толькi дагаварыў яго, адчуў у iм штосьцi нясмачнае. Стала шкада сястры i сорамна... Не кажучы больш нiчога, я пацалаваў Зосю ў адну i ў другую шчаку i пайшоў у лес.
Божа, якi я быў няшчасны ў той дзень!.. А гэта ж быў толькi пачатак маiх пакут.
Не хачу нiчога ўтойваць. Усю ноч мне снiлася Лёня, i з гэтага часу замест беднага гарбунка яна з'яўлялася ў маiх марах. Мне здавалася, што толькi яна магла б быць другам, якi мне так даўно патрэбен. У думках я гаварыў з ёю так многа i так хораша, як пiшацца ў раманах, а быў я такi ветлiвы, як нейкi маркграф. А ў сапраўднасцi мяне не хапала нават на тое, каб пайсцi ў парк, калi там гулялi дзяўчаты, толькi з-за плота я прыслуховаўся да iх вясёлага смеху, што час ад часу перамяжаўся заўвагамi гувернанткi.
Добра памятаю тое месца, дзе выкiдалi смецце з палаца, дзе раслi высокая крапiва i лапухi. Я доўга выстойваў там, каб пачуць некалькi невыразных фразаў, тупат чаравiчкаў на сцежцы, каб убачыць мiльганне сукенкi, калi мая Лёня скакала цераз вяровачку.
Праз момант усё ў парку змаўкала, i тады я адчуваў сонечную спякоту, чуў бясконцае гудзенне мухаў над сметнiкам. Пасля зноў чуўся смех i тупат, праз шчылiну ў паркане бачыў я мiльганне сукенак, а потым зноў заставалiся пошум дрэў, цвiрканне птушак i назолы-мухi, што лезлi ледзь не ў рот.
Раптам з боку палаца пачуўся голас:
- Лёня!.. Зося!.. Iдзiце сюды!..
Гэта - гувернантка. Узненавiдзеў бы я яе, калi б не ведаў, што ёй таксама сумна.
Аднойчы, наблiжаючыся да паркана, я заўважыў, што тут яшчэ хтосьцi ёсць. З узгорачка ўбачыў я ў лапухах шэры ад старасцi саламяны капялюш, з якога вытыркалася бялявая чупрына, бо капялюш быў без дна.
Калi я ступiў некалькi крокаў у той бок, чупрына i капялюш узнялiся над лопухам i паказаўся сямi- васьмiгадовы хлапчук у доўгай бруднай кашулi, на шыi сцягнутай шнурком. Я загаварыў з iм, але хлапчук усхапiўся i ўцёк, з заечай хуткасцю, у поле. Чырвоны каўнер майго мундзiра i пасрабраныя гузiкi наогул рабiлi вялiкае ўражанне на вясковых дзяцей.
Я памалу падаўся да сядзiбы, а хлопец - адпаведна да паркана. Калi я схаваўся за будынкам, ён узлез на сметнiк i ўтаропiўся ў тую самую шчылiну, праз якую i я глядзеў у сад. Не думаю, што ён там нешта бачыў, аднак усё цiкаваў.
На другi дзень, калi я прыйшоў на свой пост, каб назiраць за гульнёю паненак, зноў заўважыў у лапухах шэры капялюш, над iм бялявую чупрыну, а пад абарваным полем - вочы, што ўтаропiлiся ў мяне. Сонца здорава прыпякала, хлопец сарваў цiшком вялiкi лiст лопуху, накрыўшыся iм, як парасонам. Тады ўжо я не бачыў больш нi яго капелюша, нi валасоў, толькi шэрую кашулю, крыху расхрыстаную на грудзях.
Калi я пайшоў, хлопец зноў узбег на сметнiк i зноў, як учора, пачаў цiкаваць цераз шчылiну, вiдаць, думаючы, што я хоць на гэты раз не выглядзеў з парку ўсяго цiкавага, што там было.
I тут я зразумеў, наколькi смешныя мае паводзiны. Здорава выглядала б гэта, калi б мой бацька цi пан вiнакур, а то i сама Лёня ўбачыла, што я, вучань другога класа, у мундзiры, стаю каля паркана на сметнiку, на змену з нейкiм кандыдатам на пастуха, якi невядома цi надзяваў калi-небудзь вымытую кашулю.
Сорамна стала. Няўжо ж я не маю права яўна заходзiць у сад, не туляючыся па закутках, як гэты, у парваным капелюшы?..
Сметнiк i шчылiна ў паркане абрыдзелi мне, але адначасна стала цiкава: хто ж ён, гэты хлапчук? Яго аднагодкi пасуць ужо гусей, а ён марнуе найпрыгажэйшую маладосць, ацiраючыся па задворках, вывiжоўвае чужыя справы, а калi ў яго пытаюцца, дык не адказвае як след прыстойна, а ўцякае ад чужака, як трусiк.
'Пачакай ты, - падумаў я, - мяне ты тут болей не ўбачыш, а вось цябе я выследжу, што ты за перац'.
Я памятаў, што ў раманах, побач з героямi i гераiнямi, бываюць такiя загадкавыя незнаёмыя, якiх трэба асцерагацца i своечасова высякаць пад корань iх iнтрыгi.
Днi за два, нiкога не пытаючыся, я ўжо ведаў усё пра таямнiчага чужака. Гэта не быў iнтрыган. Гэта быў Валек, сын дваровай пасуднiцы, якога ўсе ведалi, але нiхто iм не займаўся. Таму ў хлопца i было шмат свабоднага часу, якiм ён, пра што ведаў i я, карыстаўся не вельмi прыемным для iншых чынам.
У Валека нiколi не было бацькi, за што ўсе дакучалi яго мацi, жанчыне трошкi загарачай. На кепiкi дваровых пасуднiца адказвала крыкам i лаянкай, а таму што гэтага ёй, вiдаць, не хапала - рэшту злосцi зганяла на Валеку.
Хлопец яшчэ поўзаў на чатырох, у кашульцы, вузлам завязанай на спiне (эфект такi, як быццам яе i зусiм не было), а яго ўжо называлi знайдышам.
- Ты яго, можа, знайшоў? - пыталася тады мацi, i пачынаўся крык: - А каб вас бог пакараў, каб вас!.. А каб вам рукi i ногi!.. А каб ты згiнуў, шалудзька!..
Апошняе пажаданне датычылася Валека, якога яна тут жа кешкала нагой нiжэй таго вузла на кашулi. Малец, пакуль яшчэ быў дурны, адказваў на такi пачастунак горкiм плачам. А ўжо калi набраўся розуму, што наступiла вельмi хутка, тады маўчаў, зашыўшыся пад тапчан, за вялiкую ражку, з якое кормяць свiней. Вiдаць, баяўся, каб не ашпарылi варам, што ўжо аднойчы здарылася.
Бывала i так, што Валек праседжваў пад тапчаном цэлымi гадзiнамi, пакуль дваровыя не сыходзiлiся на
